ژئوپلیتیک کرونا و جمهوری اسلامی ایران....
دکتر هادی ویسی، عضو هیأت علمی و دانشیار جغرافیای سیاسی دانشگاه پیام نور...
تردیدی باقی نیست که پاندومی ویروس کووید 19، مهمترین رویداد هزاره جدید میلادی در عرصه جهانی تا کنون است که پیامدهای مختلف بهداشتی، اقتصادی، سیاسی، امنیتی و ژئوپلیتیکی داشته است. کشور ایران جزء نخستین کشورهای جهان بود که به سرعت و به شکل غافل گیرانه درگیر این پاندمی شد و روز به روز بر عمق و ابعاد بحران آن در ایران افزوده شد. همزمانی پاندمی کرونا و رکود اقتصادی بزرگ ایران و تحریمهای گسترده (فلج کننده) ایالات متحده امریکا علیه جمهوری اسلامی ایران بر شدت بحران افزود و مدیریت کرونا ویروس را با چالشهای بیشماری مواجه کرد.
استراتژی جمهوری اسلامی ایران در مواجهه با کرونا در ابتدا سیاست انکار (کرونا وارد کشور نشده است) و سپس سیاست درهای باز (عدم قرنطینه قم و عدم اعمال محدودیت به موقع پروازها) (شما بخوانید بی برنامگی) بود و با اوج گیری کرونا، زمامداران امور، علیرغم برخی اقدامات عملی، سیاست گفتاردرمانی و سیاست شعاری را راهبرد مناسبی برای کنترل فضای داخلی کشور دیدند. با کشف واکسن کرونا در غرب و روسیه و چین و پیش خرید و شروع واکسیناسیون در بسیاری از کشورها، ایران وارد مرحله جدیدی از سیاست کرونایی شد که ماهیت ژئوپلیتیکی پیدا کرد. مسئولان جمهوری اسلامی به جای خرید واکسن به اندازه و مطمئن از شرکتهای بزرگ واکسن سازی و واکسینه کردن گروه های هدف و مردم، مدعی ساخت واکسن بومی و توانایی صادر کردن آن شدند و به شکل بی وقفه، فرایند و مراحل تکامل واکسن برکت (کووایران)، کووپارس، واکسن فخرا (شهید فخری زاده)، واکسن مشترک ایران ـ کوبا را تبلیغ کردند. وزیر بهداشت و درمان و رئیس بنیاد برکت مدعی شدند فقط به اندازه دو سه هفته از کشورهای پیشتاز واکسن عقب هستند و محصولات واکسن کووید ایرانی مراحل آزمون آنها با موفقیت پشت سر گذاشته یا خواهند گذاشت و حتی تا اسفند 1399 وارد بازار ایران می شود. آقای نمکی در 23 بهمن 99 با لحنی پرشور بیان کرد: «تا دو سه ماه آینده، ایران یکی از قطب های اصلی تولید واکسن کرونا در منطقه و یکی از صادرکنندگان مهم آن در جهان خواهد بود». او یک سال پیش نیز گفته بود: «در آیندهای نزدیک دستاوردی از سوی جمهوری اسلامی در کرونا اعلام میشود که ایران را در این عرصه در سطح جهانی در رتبه نخست قرار میدهد» (11 فروردین 99). ادعای اختراع سامانه هوشمند صد درصد ایرانی تشخیص لحظه‌ای کرونا (پنج ثانیه) به وسیله امواج مغناطیسی تا شعاع 100 متر (27 فروردین 99)، اختراع کیت تشخیص سریع کووید 19، صدور مجوز برای چهار داروی گیاهی و سنتی برای درمان کرونا، و «ایران پیشتاز مدیریت کرونا در جهان» از گزاره های ادعایی و ژئوپلیتیکی دیگر زمامداران جمهوری اسلامی ایران در ماههای اخیر بوده است. در همین فضای رجزخوانی، امام جمعه مشهد فرمودند: «ایران بهترین مدیریت را در کل کره زمین در خصوص ویروس کرونا داشته است» (18 فروردین 1400). حسین قناعتی، رییس اتاق فکر ستاد فرماندهی عملیات مدیریت کرونای استان تهران (روی عنوان مسئولیت تأمل بفرمائید) فرمودند: «ایران، بهترین استراتژی و قوی‌ترین اقتدار ممکن را برای مقابله با کرونا در پیش گرفت» (ایرنا،30 شهریور 99).
وزرای بهداشت و درمان که در چهار دهه نخست جمهوری اسلامی ایران به عنوان تخصصی ترین عضو کابینه دولت از دعواها، ادعاها و رقابتهای سیاسی به دور بودند، در دوره کرونا، وزیر جدید، به یکباره به یکی از سیاسی ترین وزرای کابینه تبدیل شد. دکتر نمکی که به خوبی رگ خواب نیروهای اقتدارگرای جمهوری اسلامی ایران را درک کرده بود، وارد بازیها و رقابتهای ژئوپلیتیکی و سیاسی جمهوری اسلامی ایران با غرب شد و حوزه بهداشت و سلامت ایران را که از تحریمهای ظالمانه رنج می برد، به حوزه رقابتهای سیاسی و بازیهای ژئوپلیتیکی تبدیل کرد. دکتر نمکی شعارها و ادبیات رقابتی و ژئوپلیتیکی خوشآیند حوزه سیاست رسمی ایران را به خوبی فهمید و فضای ژئوپلیتیکی «ما» و «آنها» (ما و دشمن) و «دیگرسازی» را که در حوزه های نفوذ و مسائل سیاسی و ایدئولوژیکی جمهوری اسلامی ایران بود، به حوزه سلامت و بهداشت وارد کرد. دکتر ملک زاده، معاون مستعفی وزیر بهداشت و درمان، از عبارات «مدیریت بسیار غلط و پرتناقض، ... اظهارات غیر علمی و معرکه گیری در خصوص تولید واکسن کرونا ... و تلفات زیادی انسانی ...» برای توصیف مدیریت دکتر نمکی استفاده کرده بود (خبرگزاری مهر،30 آبان 99).
به طور کلی، این نگرش سیاسی و ژئوپلیتیکی که یادآور شاخصهای ژئوپلیتیکی جنگ سرد و ژئوپلیتیک ایدئولوژیک است، مبتنی بر ادعا، لفاظی، رجزخوانی، تبلیغات و رقابت رسانه ای و رقابتهای نمایشی است که در ادبیات سیاسی رسمی ایران قد کشیده است. ادعاهای فراوان از اختراعات و موفقیتهای حوزه بهداشت و درمان در حوزه کرونا و به ویژه ادعای پیشرفت ایران در حوزه واکسن کرونا همتراز با کشورهای توسعه یافته در حالی مطرح می شد و می شود که کرونا در ایران جولان می دهد. در آبان ماه 1399 تعداد فوتی های کرونا به رقم نزدیک به 500 نفر در روز رسید و در هفته پایانی فروردین 1400 به رکورد حدود 26 هزار نفر مبتلا در روز و فوتی بیش از 320 نفر در روز رسیده است. بدین ترتیب، نگرش ژئوپلیتیک ایدئولوژیک باعث شده است تا به جای مدیریت تخصصی، مسئولیت پذیری، پاسخگویی و شفافیت مسائل مرتبط با کرونا، زمامداران امور به فرافکنی و عدم پاسخگویی روی آورند و ناکارامدی مدیریتی خود را ناشی از بدخواهان، دشمن و دیگران بدانند.
ایران در حالی در سطح حرف، پیشرفتهای خیره کننده ای داشته است که تا کنون کشورهای ایالات متحده، انگلستان، آلمان، سوئد، روسیه، هند و کره جنوبی واکسن کرونا را به بازارهای جهانی عرضه کرده اند و رژیم اسرائیل و دولت امارات متحده عربی تا حدود 80 درصد شهروندان بالای 16 سال خود را واکسینه کرده اند و در بسیاری از کشورها واکسناسیون گروه های پرخطر و هدف انجام شده است.
آشکار است که نقشه تمام قرمز و آمارهای ابتلا و تلفات ایران بر خلاف ادعاهای مدیریت عالی و استثنایی مدیران ایران است. بسیاری از ادعاها با واقعیتهای میدانی ایران فاصله زیادی دارد. خودبرتر بینی و بزرگ نمایی از موفقیت، از تکنیکهای سیاسی بازی و رقابتهای ژئوپلیتیکی مکتب ژئوپلیتیک ایدئولوژیک است. بدیهی است در این کشاکش، آنچه قربانی می شود بهداشت و سلامت مردم است. مردم بر اساس عمل درست مدیران، قضاوت می کنند و نه ادعاهای بزرگ آنان. اگرچه رویکرد شعاری، مدیریت عالی ادعایی و عناوین پرطمطراق کرونایی می تواند خوش آیند حوزه سیاست رسمی و واکنشی به تنگناهای بین المللی ایران باشد، اما قطعاً نمی تواند ضمانت سلامت و رضایتمندی شهروندان باشد. مردم به دنبال عمل و مدیریت مسئولیت پذیر، پاسخگو و شفاف حداقل در حوزه بهداشت و درمان هستند و از زیاده گویی خسته شده اند. به طور کلی، سیاسی کاری باید خط قرمز حوزه بهداشت و سلامت باشد و در مقابل باید ژئوپلیتیک انسانگرا به عنوان نگرش جدید ژئوپلیتیکی برای کاهش آلام شهروندان در اولویت خط مشی زمامداران جمهوری اسلامی ایران قرار گیرد.
هادی ویسی / 26 فروردین1400
