دولت مطلقه مدرن در اروپا و ایران

دولت مطلقه مدرن در اروپا و ایران

نشر انتخاب

دولت مدرن واقعيتي انکار ناپذير در جوامع کنوني است. برخلاف امپراتوري­ها و ساير اشکال دولت پيشامدرن، دولت مدرن حضوري فراگير در زندگي شهروندان دارد ، خدماتي که اين دولت به افراد تابع خود ارائه مي ­دهد با هيچ يک از دولت­هاي پيش از شکل­ گيري آن قابل قياس نيست. از بهداشت و آموزش گرفته تا حقوق از کار افتادگي و باز نشستگي، عرصه فعاليت دولت است و به خاطر عرصه گسترده­اي که اين نهاد(دولت مدرن) دارد مي­توان آن را نهادي ناميد که نوعي مديريت کلان بر جامعه اعمال مي­کند.

دولت مدرن از طريق مکانيسم ­هاي خاصي مشخص مي­ شود که تا پيش از شکل­ گيري آن يعني در نظام­ هاي مبتني بر سيستم دولت ـ شهر و امپراتوري وجود نداشت. دولت مدرن از نظر بسياري از جامعه شناسان معاصر پديده کاملاً جديدي است که مقدمات نظري آن در نيمه دوم قرون وسطا شکل گرفت و اولين جلوه آن در قالب دولت­ هاي مطلقه از قرن شانزدهم به آرامي بر خرابه­ هاي نظام فئودالي سر زد، باليد و قدرت گرفت و از قرن نوزدهم به بعد به تدريج در همه­ ي نقاط جهان جاي اشکال ديگر نظام­ هاي سياسي را گرفت. بنابراين دولت جديد، دولتي غربي است که ساير جوامع از آن تقليد کرده­ اند.

نکته اساسي که بايد به آن توجه شود اين است که مطالعه فرايند شکل­ گيري دولت جديد در ايران و يا هر جامعه غير اروپايي ديگر بدون توجه به مراحل و مسائلي که اين پديده در غرب با آن روبرو بوده قابل فهم و درک عميق نخواهد بود. دولت اقتدارگرا رضاشاه کفاره تأخير ورود دموکراتيک به عصر تجدد بود که ايرانيان نيز مجبور به تحمل آن شدند چنان که بسياري از کشورهاي اروپايي کفاره مشابهي را پرداخته بودند. در باب فهم ماهيت حکومت رضاشاه تلا­ش­ هايي صورت گرفته و بسیاری از صاحب نظران حکومت وی را به مثابه دولت مطلقه و اولين مرحله دولت مدرن در ايران بر شمرده ­اند.

این کتاب از چهار فصل به شرح زیر تشکیل شده است:

در فصل اول این کتاب ابتدا از  دو رهيافت سازماني  و فلسفی در بررسي دولت مدرن  استفاده شده است.  سپس شاخصه هاي دولت مدرن شامل کنترل انحصاري ابزارهاي خشونت، سرزميني بودن، حاکمیت، مشروطیت،  قدرت غير شخصي ديوانسالاري عمومي، مشروعيت، شهروندي  و گرفتن ماليات به تفصیل شرح داده شده است. در پایان این فصل در تبیین تئورهاي پيدايش دولت مدرن از نظریات پري اندرسون، ایمانوئل والرشتاین ، نوربرت الیاس و چارلز تیلی رکان و آیزنشتاد مورد استفاده قرار گرفته است.

در فصل دوم کتاب ابتدا ريشه هاي دولت مدرن در فرهنگ و سنت مغرب زمين مورد کنکاش قرار گرفته  است اين انديشه که دولت جديد فقط محصول فرهنگ و تاريخ غرب است طرفداران زيادي دارد و بسیاری از اندیشمندان بر اين امر تأکيد دارند که ريشه ها و عناصر اين پديده جديد را فقط در فرهنگ و تاريخ مغرب زمين بايد جستجو کرد

در ادامه این مبحث از شهرهاي مستقل و بورژوازي جنبش اصلاح دين(پروتستانيسم) ، ناسیونالیسم و تحولات اقتصادي و تکنولوژيک به عنوان عوامل مؤثر در تکوين دولت مطلقه مدرن در اروپا  مورد بررسی قرار گرفته است. مبحث بعدی در این فصل از کتاب ارکان دولت­هاي مطلقه در اروپا می باشد؛ ارتش، دیوانسالاری و دربار سه رکن مهم دولت مطلقه مدرن در اروپا میباشند؛ ارتش به عنوان  یکی از  ارکان دولت مطلقه مدرن  ابزار از ميان برداشتن رويارويي هاي داخلي و شورش هاي محلي بر ضد دولت بوده است به همین دلیل گفته اند تشکيل ارتشهاي دائمي و تجهيز آنان براي استقرار قدرت متمرکز و انحصار قدرت براي دولت هاي مطلقه ضروري است.

ديوانسالاري دومین رکن دولت هاي مطلقه در اروپا می باشد ؛ دیوانسالاری  ابزار گستراندن اقتدار و نفوذ دولت در حوزه هاي مختلف زندگي اجتماعي بود سومین رکن  دربار است که به عنوان  مرکز ساخت قدرت و حوزه اقتدار حاکم مطلقه بود.

در انتهای این فصل توسعه سياسي و اقتصادي، دولت سازی و ملت سازی به عنوان کار ويژه هاي دولت مطلقه مدرن در اروپا مورد بررسی قرار گرفته ؛ ملت سازی مهمترين کارويژه دولتهاي مطلقه بوده است، به خاطر آن که همگونه ساختن پيرامون که از طريق مداخله مرکز در پيرامون، صورت مي گيرد و زمينه شکل گیری هويت ملي را فراهم مي آورد.

دولت مطلقه مدرن در ايران و کارکردهاي آن عنوان  سومین فصل از کتاب است. در ابتدای این فصل زمینه های تاریخی شکل گیری دولت مطلقه مدرن از ابتدای حکومت قاجاریه- جنگهای ایران و روس – مورد بررسی قرار گرفته و نهایتا به این نتیجه رسیده که  دولت رضاشاه نخستين دولت مدرن مطلقه در ايران بود و با آنکه برخي از ويژگي­هاي آن ريشه در گذشته داشته، ليکن نظام سياسي جديدي به شمار مي رفت. حکومت رضاشاه با متمرکز ساختن منابع و ابزارهاي قدرت، ايجاد وحدت ملي، تأسيس ارتش مدرن، تضعيف مراکز قدرت پراکنده، اسکان اجباري و خلع سلاح عشاير، ايجاد دستگاه بوروکراسي جديد و اصلاحات مالي و تمرکز منابع اداري، مباني دولت مطلقه مدرن را به وجود آورد. ، ليکن بر خلاف حکومت­هاي قديم با تمرکز بخشيدن به منابع قدرت، براي نخستين بار مباني ساخت دولت مطلقه را ايجاد کرد

در ادامه این فصل کوشش هاي دولت رضاخان در زمينه­ي رفع موانع دولت مطلقه مدرن پرداخته شده است و از سرکوب و کنترل ايلات و عشاير، ايجاد محدوديت­هاي گسترده براي حضور روحانيان در امور دولتي و اجتماعي ، سلب امتيازات حقوقي و اجتماعي اعيان و اشراف به عنوان مصداق های این کوشش ها نام برده شده است. سپس ايجاد ارتش متمرکز و سراسري،  گسترش دستگاه اداري متمرکز،  نظام حقوقي و تشکيلات جديد دادگستري، نظام جديد آموزش کشور، افزايش دخالت دولت در عرصه­ ي عمومي اقتصاد و انحصارات دولتي، به عنوان  اقدامات ايجابي دولت رضاشاه براي تأسيس دولت مطلقه مدرن به تفصیل مورد کنکاش قرار گرفته است.

در ادامه این فصل دولت سازي و ملت سازی به عنوان  کار ويژه­ هاي دولت مطلقه در ايران نام برده شده و در پایان این فصل از عواملی همچون محيط نامساعد اجتماعي، اقتصادي و علمي کشور ايران وجود شکاف هاي عميق اجتماعي اتکای خارجی مسأله­ي تجدد شخصي شدن بيش از حد حکومت و نحوه­ي عملکرد آن به عنوان موانع انجام کار ويژه ­هاي دولت مطلقه از سوي رضاشاه آورده شده است.

فصل چهارم کتاب به مقايسه تطبيقي شکل گيري و کارکرد دولت مدرن در اروپا و ايران پرداخته است و در پایان فصل  از مباحث نتيجه گيري به عمل آمده است. مطالعه تطبيقي عوامل مؤثر در تکوين دولت مدرن در ايران و اروپا، مطالعه تطبيقي شرايط تولد دولت مطلقه و شرايط ايران در زمان روي کارآمدن رضاشاه،  مقايسه دولت سازي در دولت­هاي مطلقه اروپايي و در دولت رضاشاه ، مقايسه ملت سازي در دولت­هاي مطلقه اروپايي و در دولت رضاشاه از مهمترین عناوین فصل انتهای کتاب می باشد.

کتاب حاضر در 224 صفحه وزیری با قیمت 15000 تومان توسط نشر انتخاب منتشر شد.