سخن ناشر
سویه‌ها و مقیاس‌های گوناگون امنیت، ثبات، رفاه، توسعه همراه با سلامت و کارکرد بنیادهای زیستی هر سرزمین درهم‌تنیده است. ازاین‌رو، تهدید سلامت و کارکرد بنیادهای زیستی زیست‌سپهر زمین، سویه‌ها و مقیاس‌های یاد شده را در خواهد نوردید. زیست‌سپهر زمین در قالب خشکی‌ها در میان بیش از 190 کشور جهان پخش شده است. وضعیت محیط‌زیست کشورها آشکارترین و واپسین لایه‌ای است که پندار و کردار ملت‌ها و کارکرد قلمروداران را در عرصه زیست و زیستگاه و نسبت به نسل امروز و آیندگان آن سرزمین باز می‌تاباند. بهره‌کشی فزاینده بیرون از توانش‌های محیطی سرزمین در مقیاس ملی و فروملی به‌همراه تهدیدهای زیست‌محیطی در مقیاس جهانی مانند دگرش‌های آب‌وهوایی آینده بیمناک و پرمخاطره‌ای فراروی باشندگان زمین گشوده است. این وضعیت در کشورهای توسعه‌نیافته، ژرفا و گستره بیشتری دارد. همه این کشورها کمابیش درگیر ویرانی سرزمین و فروسایی بنیادهای زیستی هستند. ازاین‌رو، بنیادهای زیستی ناتوان از فراهم‌سازی خدمات طبیعی شهروندان هستند در این کشورها ناکارآمدی نظام‌های سیاسی با بهره‌کشی فزاینده توده‌های فقیر از منابع طبیعی همراه شده و در قالب ورشکستگی سرزمین نمود یافته است. در این میان، موقعیت جغرافیایی ایران روی نوار بیابانی زمین، کوهستانی‌بودن بخش پهناور کشور و جهت‌گیری این رشته کوه‌ها طی تاریخ به جغرافیای شکننده و به تبع به امنیت، معیشت و سازگاری باشندگان این سرزمین جهت و معنا داده است. این در حالی است که طی چندین دهه گذشته برخاسته از افزایش جمعیت، گسترش فزاینده شهرها و شهرنشینی، ناکارآمدی مدیریت منابع طبیعی و چیرگی رویکرد رشد محور بر فرایند توسعه، گسترش منش سرمایه‌سالاری در قالب کالایی‌شدن زمین و منابع طبیعی، برپایی صنایع پراکنده ناسازگار با توانش‌های محیطی مناطق و ده‌ها زمینه و عامل دیگر به تهدید امنیت ملی و ورشکستگی سرزمین در ایران انجامیده است. این وضعیت با دگرش آب‌وهوایی در مقیاس جهانی در قالب کاهش بارش و افزایش گرما طی چند دهه گذشته نمود یافته است و دست‌کم در کوتاه‌مدت هم چاره‌ناپذیر می‌شود. ازاین‌رو، آینده بیمناکی فراروی مردم و قلمروداران گشوده شده است. بی‌گمان، پیش‌نیاز رویارویی با این چالش پایدارِ پُردامنه تهدیدکننده امنیت ملی، شناخت تهدیدهای گوناگون سرزمین در کشور است. بر بنیاد چنین تنگناهای سرزمینی و پیامدهایی که بر فرایند قلمروداری و امنیت ملی دارند رشته‌ها و گرایش‌های علوم جغرافیایی مانند جغرافیای سیاسی در قالب واحدهای درسی «ژئوپلیتیک منابع و محیط‌زیست» و «بحران‌های زیست‌محیطی و امنیت ملی» و نیز رشته مخاطرات محیطی در قالب واحدهای درسی«مخاطرات ژئومورفولوژیک»، «مخاطرات اقلیمی»، «ابعاد مخاطرات انسانی» به بررسی و واکاوی تهدیدهای جغرافیایی سرزمین می‌پردازند. کتاب پیشِ‌رو به کوشش دکتر مراد کاویانی‌راد هیئت علمی دانشگاه خوارزمی با بهره‌گیری از توان علمی صاحب‌نظران دانشگاهی با عنوان «امنیت ملی و خطر ورشکستگی سرزمین در ایران» به واکاوی زمینه‌ها و پیامدهای تهدیدهای یاد شده و پیشنهاد راهکار درباره این وضعیت پرداخته است.
پژوهشکده مطالعات راهبردی بر بنیاد رسالت علمی و ملی خود در تولید ادبیات بومی در حوزه دانشگاهی و همچنین نمایاندن تهدیدهای امنیتی فراروی کشور در حوزه محیط‌زیست اقدام به انتشار کتاب «امنیت ملی و خطر ورشکستگی سرزمین در ایران» کرده است. امیدواریم انتشار این کتاب در گستره دانشگاهی و کشورداری بتواند در کانون توجه دانشگاهیان و قلمروداران قرار بگیرد.
معاون پژوهشی
پیش‌گفتار
هزاران سال به درازا کشیده شده تا زمینه و بستر برای پیدایش و پایداری زیستگاه‌های انسانی فراهم و پذیرای جوامع انسانی شود. ماندگاری و پویایی زیست و زیستگاه جوامع انسانی پیوند سرراست و درهم‌تنیده‌ای با سلامت و کارکرد توانش‌های محیطی(آب، خاک، آب‌وهوا، منابع، انرژی، رُستنی‌ها، جانوران و غیره) داشته است. توسعه، امنیت و رفاه جوامع در هر سطح آن به داشته‌ها و توانش‌های زمین و گستره مورد سکونت وابسته و پیوسته است. طی این بازه زمانی رخدادهایی مانند افزایش جمعیت، آلودگی‌سازی بنیادهای زیستی، رشد اقتصادی شهرنشینی، بهره‌برداری گسترده از انرژی، تهی‌سازی منابع، گسترش فزاینده کشاورزی، شکارورزی بی‌رویه، جنگل‌زدایی، سوزاندن سوخت‌های فسیلی، سوزاندن باز زباله، گرمایش زمین و دگرش‌های آب‌وهوایی سرِ بازایستادن نداشته‌اند و آینده روشنی هم برای پایان آنها دیده نمی‌شود و آینده‌ای تاریک و سَربسته فراروی بشر گشوده است. شگفتی آنجاست که به فراخور افزایش دانایی و آگاهی بشر از سرشت بنیادهای زیستی و کارکرد راهبردی آنها در پایداری زیستگاه‌ها و ماندگاری زیست اجتماعی انسان‌ها، طی چندین دهه گذشته ویرانی بنیادهای زیستی و فروسایی عوامل و عناصر جغرافیایی سرزمین، روندی شتابان و گسترده یافته است. پیوستگی و درهم‌تنیدگی عناصر و عوامل جغرافیایی زیست‌سپهر، جوامع بشری را جدای از ویژگی‌های زیستی و فرهنگی‌شان، هم‌سرنوشت قرار داده و چنین شناسه‌هایی طی دهه‌های گذشته تا امروز زمینه هم‌اندیشی‌های بسیار در قالب برگزاری نشست، همایش، گردهمایی و نوشتن و پخش هزاران متن علمی و رسانه‌ای در فضای حقیقی و مجازی شده است.
بااین‌حال، بررسی و واکاوی تهدیدهای زیست‌محیطی که به تهی‌سازی سرزمین و ورشستگی بسیاری از مناطق زیست بشر انجامیده نشان می‌دهند که در برخی مناطق این دگرگونی‌ها نمود و بازتاب بیشتری داشته و امنیت آنها را دستخوش رخدادهای ناگوار پیش‌بینی‌ناپذیر بسیاری کرده است. ایران از آن دست کشورهایی است که اثرپذیری گسترده‌ای و فزاینده‌ای از تهدیدهای زیست محیطی در بخش‌های آب، خاک و هوا داشته به‌گونه‌ای که دست‌کم امنیت ملی کشور به‌ویژه در حوزه‌های غذا و آب تا یک سده آینده متأثر از این تهدیدها خواهد کرد. بر بنیاد بسیاری از گزارش‌ها طی چند دهه گذشته جایگاه کشور در حوزه محیط‌زیست پیوسته افت کرده و روندی نگران‌کننده یافته است. کتاب پیش‌رو در قالب ده بخش باعنوان «امنیت ملی و خطر ورشکستگی سرزمین در ایران» با چنین برداشتی از آینده به قلم کارشناسان مختلف از چند دانشگاه کشور نوشته شده است که در قالب آن نویسندگان کوشیده‌اند افزون‌بر واشکافی سیمای این تهدیدها، راهکارهای مورد نیاز را هم طرح کنند:
بخش نخست: ورشکستگی سرزمین، زمینه‌ها و پیامدها
بخش دوم: سازگاری اقلیمی در ایران: زمینه‌ها، بایسته‌ها و راهکارها
بخش سوم: تغییر اقلیم در ایران: پیامدها و زمینه‌ها
بخش چهارم: فرونشست زمین در ایران (زمینه‌ها،پیامدها، تجارب جهانی و راهکارها)
بخش پنجم: بیابان‌زایی در ایران: زمینه‌ها و بایسته‌ها
بخش ششم: فرسایش خاک در ایران: ریشه‌ها، بازتاب‌ها و راهکارها
بخش هفتم: خطر نابودی رویشگاه‌های طبیعی و امنیت ملی ایران
بخش هشتم: طوفان‌های ماسه و گردوغبار، زمینه‌ها، پیامدها و راهکارها
بخش نهم: بحران منابع آب ایران، زمینه‌ها، تنگناها و راهکارها
امروزه نگرانی‌ها و تهدیدهای بسیاری بخش‌های گوناگون امنیت کشورمان را تهدید می‌کند. بسیاری از این تهدیدها بُن‌مایه سیاسی و ایدئولوژیک دارند و با اینکه هزینه‌های کلانی متوجه پایداری امنیت کشور کرده‌اند اما سرشت آنها به‌گونه‌ای است که نمی‌توانند بلندمدت و ماندگار باشند. در این میان، تهدید پایدار و ماندگار ایران، ناامنی‌های زیست‌محیطی است که به‌صورت هم‌افزایانه، متأثر از درهم‌تنیدگی دو مقیاس ملی و جهانی در بسیاری از مناطق به ورشکستگی سرزمینی در کشور انجامیده‌اند و امیدی نیز به بازگشت آنها نمی‌رود. کتاب پیش‌رو، تنها سویه‌هایی از این تهدیدها را آن هم به‌صورت گذار برشمرده و واشکافی کرده و رهنمود داده است. طی چند سال گذشته پژوهشکده مطالعات راهبردی در بازنمایی این تهدیدها در قالب کتاب، مقاله و تحلیل‌های راهبردی بسیار پویا و کوشا ظاهر شده است. از معاونت پژوهشی و انتشارات این پژوهشکده که ما را در انتشار این اثر یاری کردند، سپاسگزاریم.
مراد کاویانی‌راد
تهران، بهار 1403