مقدمه ای بر تاریخ و تحول شهر نشینی با تاکید بر ایران
نویسندگان: دکتر حجت مهکویی و دکتر حمید صابری
انتشارات دانش گستر
سکونتگاه‌ها و مجتمع‌های زیستی کهن (شهر و روستا) در نتیجه استقرار بی‌قاعده و اتّفاقی عناصر گوناگون و فضاهای کالبدی شکل نگرفته‌اند، بلکه پیدایش هر واحد فضایی و کالبدی گویای وجود نهاد یا فعّالیّتی اجتماعی است. چنان که پیدایش واحدها و محله‌های مسکونی حاکی از نحوه تجمع افراد و گروه‌های انسانی، و تشکیل فضاها و مراکز اجتماعی و مذهبی گویای نضج نهادها و چگونگی افکار و ارزش‌ها در جامعه است. شهر یکی از این سکونتگاه‌ها است که تمدّن و شهرنشینی از نتایج آن است. برای باستانشناسان، جامعهشناسان و انسانشناسان ملاک و میزان تشخیص “شهر” از “غیر شهر” واژه “تمدّن“[1] است. این واژه حداقل تا سال 1772 میلادی هنوز وارد فرهنگ لغات نشده بود. ریشه واژه تمدّن از کلمه یونانی “Civitas” به معنی “ساکنان شهر” گرفته شده است.
اگر چنان چه تمدّن را یکی از ویژگیهای استقرار در شهرها بدانیم، باستان شناسان برای ورود به آغاز دوره “شهرنشینی” مراحل مختلف قدیم‌تری قائل می‌باشند. یکی از کسانی که بیش از همه در تدوین اندیشه‌های پراکنده در این زمینه از شهرت و معروفیت به حق برخوردار است باستان شناس معروف پروفسور ” و. گوردون چایلد“[2] است. وی بحث درباره مراحل مختلف زندگی انسان را در دو کتاب نسبتاً معروف خود با عنوان‌های “سیر تاریخ” در سال 1942 میلادی و “انسان خود را می‌سازد“در سال 1936 میلادی چاپ و منتشر کرده است.
هر پدیده‌ای در روی زمین دارای تاریخ وگذشته‌ای است، به بیان دیگر هر پدیده‌ای در روند تکامل خود مراحلی را طی کرده است. در بررسی واژه “تاریخ” مي‌توان اين‌گونه بيان كرد كه این واژه در زبانهای مختلف ریشه‌ها و کاربردهای معین و تقریباً مشابهی دارد. در زبانهای اروپایی به ریشه لاتین “Historia”و یونانی L&topi&”” به معنای نقل وقایع و حوادث گذشته، بررسی، قضاوت، تحقیق و کنکاش کردن و… باز می‌گردد. یکی از این پدیده‌ها شهر و الگوی شهرنشینی است که دارای تاریخ بسیار طولانی است. تاریخ و تحوّل شهر و شهرنشینی در ادوار مختلف تحت تأثیر مراحل و عوامل خاصی قرار داشته است؛ که در این مراحل، شهرها و شهرنشینی به وجود آمد و مردم با اسکان در مکانهایی که به پیدایش شهرها انجامید به امر دادوستد و گذران امور زندگی پرداختند. عواملی از مانند محیطزیست و اقتصاد زنده مانی، جمعیّت، فنون، دادوستد، سازمان اقتصادی و اجتماعی؛ انسان‌های اوّلیه در آغاز با غارنشینی، شکار و میوهچینی زندگی می‌کردند؛ در دوران “نوسنگی” و در انقلاب “نئولتیک” که کشاورزی شیوه غالب مردم برای امرار معاش شد، شکل جدیدی از زندگی یعنی “یکجانشینی” به وجود آمد. به طوری که رشد ناگهانی جمعیّت یکی از نتایج این تحوّل است؛ این در حالی بود که میان گروه‌های اوّلیه شکارگر و گِرد آورنده غذا و خوراک توازنی تقریبی میان جمعیّت و ذخایر غذایی وجود داشت، امّا جوامع کشاورز نخستین به طور مداوم رشد می‌کردند و این رشد، اغلب از میان امکانات زیستگاهشان فراتر می‌رفت. در نتیجه یکجانشینی بوجود آمد و عاملی که به این موضوع کمک کرد، افزایش جمعیّت بود. بر اساس اکثر نظریات مطرح شده درباره شهرنشینی، جایگاه نخستین شهرها در ناحیه بینالنهرین (میان رودان) در غرب و جلگه سند در شرق می‌باشد؛ جایی که تمدّن‌های اوّلیه ایجاد گردید و شهرهای نخستین “اوریدو” و “اور” در بینالنهرین (میان رودان) و “هراپا” در جلگه سند شکل گرفته بودند.
شهر به عنوان سکونتگاهی که ساکنان آن تنها به کشاورزی اشتغال نمی‌ورزیدند، بلکه گروهی در زمینه‌های گوناگون خدماتی و صنعتی کار می‌کردند، نمی‌توانست در حوزه‌هایی که امکان پدید آمدن “مازاد تولید” وجود نداشت، پا به عرصه وجود گذارد؛ زیرا آذوقه کلیه کسانی که در اموری غیر از کشاورزی فعالیت می‌کردند، توسط افرادی که در امر کشاورزی مشغول بودند باید تأمین می‌شد، و این موضوع جز در سایه وجود شرایط مساعد آب و هوایی، ویژگیهای جغرافیایی، وجود ابزارآلات کشاورزی و… امکان‌پذیر می‌گشت. بنابراین در پرتو این‌گونه تحوّلات، شهر و شهرنشینی روز به روز در گذر تاریخ تکامل می‌یابد.
این کتاب در پنج فصل تدوین شده است و کوشش بر آن بوده است که سیر تحوّلات شهر و شهرنشینی بررسی شود. در فصل اوّل به کلیّات و مفاهیم مربوط به چگونگی پیدایش انسان و نحوه سکونتش یابی آن و مفاهیم مربوط به شهر و شهرنشینی پرداخته شده است. در فصل دوّم شهر و شهرنشینی در بینالنهرین (میان رودان)، یونان و روم، و قرون وسطی بررسی شده است. فصل سوّم، شهرنشینی در دوران رنسانس و ما قبل صنعتی، صنعتی شدن، جهانی شدن و فراصنعتی بررسی شده است. در فصل چهارم، تاریخ شهر و شهرنشینی در خاورمیانه و کشورهای اسلامی بیان گردیده است. و در فصل پنجم و پایانی کتاب، تاریخ شهرنشینی و نظام اجتماعی ایران در قبل و بعد از اسلام از تمدّن عیلام تا بعد از انقلاب اسلامی بررسی شده است.
به طور کلی در این کتاب تلاش شده است تا سیر تاریخی و تحولي شهر و شهرنشبنی بررسی شود؛ این کتاب میتواند برای دانشجویان رشته شهرسازی در دانشگاههای دولتی، آزاد اسلامی و جامع علمی کاربردی به عنوان منبع درسی معرفی شود. در تدوین و تألیف مطالب و اطلاعات مرتبط با موضوع کتاب، کم و کاستی‌های موجود را بر خوانندهگان عزیز پوزش طلبیده و هرگونه نقص و کمبود در این کتاب متوجّه اینجانبان می‌باشد. و از تمام کسانی که با نظرات، دیگاه‌ها و کمک‌های خود در بهتر شدن مطالب ما را یاری دهند به دیده منّت نگاه می‌کنیم؛ از تمام اساتید بزرگوارمان و کسانی که در راه اعتلای علمی ما همواره چراغ راهمان بوده‌اند کمال تشکّر و قدردانی را می‌نماییم؛ همچنين از تمام عزیزانی که به نوعی در تدوین و تألیف این نوشتار یاری دهنده بوده‌اند نیز سپاسگزاریم و کمال بزرگواری را از آنها خواهان هستیم.
