“ژئوپولیتیک نفت وسیاست خارجی ایران“
نویسندگان: دکتر جواد اطاعت دانشیار دانشگاه شهید بهشتی و حمیدرضا نصرتی
نشر علم
اگر سیاست خارجی را به عنوان یک متغیر وابسته در نظر بگیریم، از متغیرهای مستقل بسیاری تاثیر می‌پذیرد. عناصر وعواملی همچون موقعیت جغرافیایی،گفتمان حاکم بر نظام بین‌المللی، باورها، اعتقادات وایستارهای رهبران حاکم، احزاب و جریانهای سیاسی، گروههای ذینفوذ و…. بر سیاست خارجی واحدهای سیاسی اثر گذارند. ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست.
يکي از عناصر و عوامل مهم تأثيرگذار بر سیاست خارجی ایران منابع کمیاب “نفت و گاز” است. بعد از پیدایی نفت این متغیر آهسته؛ اما پیوسته به عنوان یکی از مولفه‌های مهم تأثیرگذار بر اقتصاد،سیاست داخلی وسیاست خارجی ایران ایفای نقش کرده است.
در دوره نظام موازنه قوا و نظام دوقطبی وبه طور کلی در عصر حاکميت گفتمان ژئواستراتژيک موقعيت جغرافيايي ايران به عنوان ریملند نظریات ژئوپلیتیک عامل ارتباط، اتصال، تعامل و تقابل ايران با نظام بين‌الملل محسوب مي‌گرديد. دراین مقطع زمانی متأثر از نظریات قدرت دریائی ماهان، هارتلند مکیندر و مهمتر از آن ریملند اسپایکمن و کمربندهای شکننده (Shatterbelts) کوهن، جایگاه جغرافیائی ایران به دلیل ارتباط و اتصال با دریای آزاد و در اختیار داشتن تنگه استراتژیک هرمز، اتصال با سرزمین قلب از طریق مرزهای شمالی و قرار گرفتن بین دو قدرت بری (روسیه – شوروی) و بحری (انگلستان – آمریکا) در استراتژی جهانی از اهمیت و جایگاه بالائی برخوردار بود. رقابت روسیه و انگلستان در دوره موازنه قوا و آمریکا و شوروی در نظام دو قطبی در خصوص ایران نیز ناشی از جایگاه ژئواستراتژیک این کشور بود، به گونه‌ای که موقعیت جغرافیائی ایران به عنوان یکی از حلقه‌های مهم سیاست سد نفوذ (Containment) در استراتژی غرب از اعتبار خاصی برخوردار شد.
با تحول گفتمان ژئواستراتژيک به ژئواکونومي در دهه‌هاي اخير و ايفاي نقش برتر اقتصاد در عرصه مناسبات جهاني، نفت به عنوان خون صنعت مدرن در مقايسه با ساير عوامل قدرت ازجايگاه بالاتري برخوردار شده است.
زمانی تأثیر اهمیت نفت برسیاست خارجی ایران مضاعف می‌شود که بدانیم این کشور از دو جنبه توليد و مصرف انرژي در کانون توجه و تعاملات بين‌المللي واقع شده است.از طرفي اين کشور در مرکز بيضي انرژي جهاني با 48 درصد ذخاير نفت در خليج فارس و 4/7 درصد در حوزه خزر واقع شده است. از طرفی ایران با 157میلیارد بشکه نفت بعد از عربستان سعودی به عنوان دومین کشورنفت خیز در حوزه خلیج‌فارس ودومین تولید کننده نفت اوپک و چهارمین صادر کننده نفت در جهان شناخته شده است. از دیگر سو، سه حوزه بزرگ ذخاير گازي جهان يعني خليج فارس، سيبري غربي و آسياي مرکزي با 8/70 درصدذخاير گازي جهان را بهم ارتباط مي‌دهد. مضافاً اینکه ایران با 18 درصد ذخایر گازی جهان بعد از روسیه دومین جایگاه را به خود اختصاص داده است. از جنبه مصرف انرژي نيز ايران محل اتصال دو حوزه بزرگ مصرف انرژي يعني هند و چين درشرق و اروپا در غرب واقع شده است. اين ويژگي باعث شده است که موقعیت ايران و محيط پيرامونش براي نظام بين‌المللي اهميت مضاعفي پيدا کند.
با این رهیافت کتاب “ژئوپلیتیک نفت وسیاست خارجی ایران” ،تقدیم دانشجویان و دانش پژوهان علوم سیاسی،روابط بین‌الملل، جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک و همچنین علاقمندان و دست اندر کاران دستگاه دیپلماسی ایران می‌شود. امید آنکه با شناخت واقع بینانه‌ای از جایگاه ایران، امکانات موجود بتواند پشتوانه‌ای برای سیاست خارجی به منظور تعامل با نظام بین‌الملل و استفاده از فرصت‌های جهانی به منظور تسریع فرایند توسعه پایدار ایران باشد. در اینجا برخود فرض می‌دانم از مدیر محترم نشر علم که زمینه انتشار این اثر پژوهشی را فراهم آوردند سپاسگزاری کنم. بی‌شک کاستی‌های این اثر مربوط به نویسندگان است.