این روزها مردم بسیاری از مناطق کشور به خصوص نواحی جغرافیایی غرب و جنوب غرب، استشمام هوای ناسالم ناشی از هجوم ریزگردها را تجربه می‌کنند. ظهور پدیده ریزگردها در چند سال اخیر در برخی مناطق، وضعیت را تا حد وقوع بحران زیست محیطی و خطرساز برای سلامتی شهروندان پیش برده است. در ارتباط با ریشه‌های حضور این میهمان ناخوانده در کشور نظرات متفاوتی ذکر می‌شود. برخی منشاء آن را داخلی و ناشی از بیابانزایی و تخریب طبیعت مناطق طبیعی درون کشور می‌دانند و برخی دیگر ریشه آن را در ماورای مرزهای کشور و در بیابان‌های عراق و عربستان سعودی جستجو می‌کنند. در چارچوب اندیشه جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک، ظهور پدیده ریزگردها در فضای جغرافیایی ایران هم ریشه‌ای ژئوپلیتیکی دارد و هم بازتاب‌های آن ژئوپلیتیکی خواهد بود. منشاء شکل‌گیری این پدیده در مقیاس فضایی هم داخلی و هم خارجی است. البته در این میان وزن عوامل خارجی و ماورای مرزها نسبت به ریشه داخلی این پدیده سنگینی می‌کند.
ایران در منطقه غرب آسیا از جانب مغرب در همسایگی مستقیم با عراق و در فاصله دورتر با عربستان سعودی قرار دارد. جریان بادهای کره زمین غربی ـ شرقی است و به تبع حرکت بادها به سوی پهنه سرزمینی ایران نیز از غرب است. به علت حاکمیت اقلیم نیمه خشک بر کشورهای عراق و عربستان سعودی، کمبود منابع آب و خشکسالیهای سالهای اخیر روند بیابانزایی در این کشورها شدت داشته است و از طرفی به دلیل وقوع ناامنی سالهای اخیر در عراق، حضور گروه‌های تروریستی و اشغال برخی مناطق این کشور و ضعف حاکمیت دولت بر فضای سرزمینی خود، تلاش جدی برای تثبیت خاک قابل حمل توسط بادها و مهار حرکت ریزگردها صورت نگرفته است. عربستان سعودی نیز به دلیل اینکه فضای داخلی خود خیلی از این موضوع آسیبپذیر نیست، اقدام خاصی را در این زمینه انجام نداده است و به دلیل رقابت‌های ژئوپلیتیکی و اختلافاتی که با ایران و کلاً با جریان‌های شیعی در منطقه دارد، برای مقامات سعودی اهمیتی ندارد که شهروندان کشورهای عراق و ایران در چه رنج و سختی ناشی از حرکت این ریزگردها هستند. در واقع، طی سالیان اخیر برخی کشورهای منطقه غرب آسیا گرفتار تروریسم، جنگ و ناامنی‌هایی است که باعث به هم خوردن نظم ژئوپلیتیکی و بیثباتی و تضعیف ساختار قدرت در آنها شده است. این ساختار قدرت ضعیف در فضای جغرافیایی منطقه باعث شده است تا کشورهایی چون عراق ضعیف شده و نتوانند به درستی سیاست‌های زیست محیطی خود را اعمال کنند. بیگمان از منظر ژئوپلیتیک بیثباتی در منطقه جنوب غرب آسیا می‌تواند کدهای ژئوپلیتیکی ایران را متاثر سازد و از آنجاییکه ایران پیوستگیهای سرزمینی و جغرافیایی با برخی از کشورهای حوزه جنوب غرب آسیا دارد، این بیثباتی می‌تواند به ضرر ایران تمام شود. بنابراین حرکت این ریزگردها در کوتاه‌ترین زمان، مناطق مرزی غرب و جنوب غرب ایران را متاثر می‌کند و استانهای این مناطق با شروع فصل گرما همواره میزبان این میهمان ناخوانده بوده‌اند و سلامتی شهروندان آنها از اثرات سوء این پدیده در خطر بوده است.
اما در ارتباط با ریشه‌های داخلی این پدیده، موضوع ناظر بر ورود ریزگردها به مناطق مرکزی ایران است که تا حد محدودی می‌تواند ناشی از جریان قوی باد و ورود ریزگردها از خارج و کشیده شدن دامنه تاثیرگذاری آن تا مناطق مرکزی باشد اما به نظر می‌رسد مهمترین ریشه آن به حرکت ریزگردها از مناطق فاقد پوشش گیاهی و بیابانی داخل به سوی استانهای مرکزی کشور بر می‌گردد. مناطقی که در سالهای اخیر به دلیل کم آبی، خشکسالی و همچنین کم توجهی و اعمال سیاست‌های نادرست در زمینه کشاورزی و الگوهای کشت، مسائل زیست محیطی، حفر چاه‌های غیرمجاز و عدم نظارت صحیح نهادهای ذیربط با کاهش و تخریب پوشش گیاهی و پدیده بیابان زایی مواجه شده‌اند.
به نظر می‌رسد، در بعد خارجی باید از طریق پیگیری‌ها و اقدامات دیپلماتیک دستگاه دیپلماسی موضوع پیگیری شده و تدابیر لازم برای فراهم کردن زمینه همکاری زیست محیطی کشورهای عراق و عربستان سعودی اتخاذ شود. از طرفی راهبرد پایان دادن به چالش‌های ژئوپلیتیکی موجود یعنی پدیده تروریسم، بحران آب و هیدروپلیتیک در جنوب غرب آسیا بخصوص در عراق و سوریه تقویت شود. دستگاه سیاست خارجی ما باید در قِبَلِ این چالش‌ها برخوردار از منطق ژئوپلیتیکی باشند. از آنجایی که ژئوپلیتیک زیرساخت سیاست خارجی و روابط بین الملل است، حوزه سیاست خارجی ایران باید دانش و نگرش جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک خود را تقویت کند. تا با عملی کردن این تدابیر و راهکارها، کم شدن و پایان هجوم ریزگردها را شاهد باشیم.
در بعد داخلی نیز دولت کنونی باید سیاست‌های زیست محیطی کارآمد و موثری را در دو بازه زمانی کوتاه مدت و درازمدت اتخاذ کند. در کوتاهمدت باید تثبیت خاک‌های روان در دستور کار قرار گیرد و در درازمدت، به نظر می‌رسد باید راهبردهای تغییر و اصلاح الگوهای نامناسب کشت و کشاورزی، مقابله با حفر چاه‌های غیرمجاز، مدیریت بهینه منابع آب و ایجاد پوشش گیاهی مقاوم در مقابل کم آبی مانند کاشت بوته‌های گز و طاق در مناطق منشاء ریزگردها در اولویت قرار گیرد.
وحید صادقی، دانش آموخته کارشناسی ارشد جغرافیای سیاسی دانشگاه تربیت مدرس
