مقیاس های فضایی در جغرافیای سیاسی؛ مفاهیم و نظریه ها
نویسندگان: دکتر یاشار ذکی و دکتر علی ولیقلیزاده
انتشارات دانشگاه تهران
مفهوم «مقياس» به ویژه مقياسهاي جغرافيايي، هستۀ اصلی مباحث این کتاب را تشكيل مي دهد. مقياس از مفاهيم بنيادين و مح
وري در حوزۀ دانش جغرافيا علی الخصوص جغرافياي سياسي و ژئوپليتيك به شمار مي رود و پيوند دهندۀ واقعيّتهاي فضايي و واقعيّتهاي سياسي ـ جغرافيايي است. انديشه هاي مقياس در دهۀ 1990 رواج پيداكرده و متعاقب آن به شدّت توجّه جغرافيدانان سياسي پست مدرن و ژئوپليتیسين هاي انتقادي را به سوی خود جلب کرده است. مقياس با سطح يا سطوح مختلفی از بازنمايي، تجزيه و تحليل و سازماندهي رويدادها و فرآيندهاي جغرافيايي سر و کار دارد. اين اصطلاح در كنار مفاهيمي همچون مكان، فضا، سرزمين، محلّ، مرز، تفاوت، شبكه و حتّی قدرت معناي دقيقتري پيدا کرده و پيچيده تر مي شود و متقابلاً آن مفاهيم را نيز دچار پيچيدگي مي نمايد. در كلّ مقياس همراه با زمان، فرآيند و چشم انداز بُعد چهارم جغرافيا محسوب می شود. از اینرو جغرافيا با مقياسهاي متعدّدي در ارتباط است. بنابراین، با توجه به فلسفۀ معرفتی مفهوم مقیاس در حوزۀ جغرافیا، از ابعاد سنّت كلّنگر و دانش تركيبي ژئوپليتيك، ارتباط عمیق و کاملاً فلسفی آن با دامنه اي از مقياس های مختلف محلّي تا جهاني است. در واقع چون جغرافياي سياسي هم ذاتاً هيأت چند وجهي فضايي پديده ها را مدّ نظر قرارميدهد؛ لذا محقّقان اين رشتۀ علمي براي تحليل فرآيندهاي مؤثّر در فرمهاي فضايي بخصوص (پايتخت، دولت محلّي، دولت ملي، ايالت، شهر، اتحاديّۀ منطقه اي، نواحي مرزي و غيره) لزوماً از سطوح مختلف مقياس هاي جغرافيايي استفاده مي نمايند. به عبارتي آنها هم به لحاظ تحليلي و هم از نقطه نظر سياسي براهمّيت گسترۀ انواع مختلفی از مقياس ها كه ميدان عمل فرآيندهاي فضايي ـ جغرافیایی هستند تأكيد دارند. بنابراين فرمهاي فضايي يا همان مكانها در بستر تلاقي پيچيدۀ فرآيندهايي توليد ميشود كه در سراسر مقياسهاي جغرافيايي از سطح محلّي تا سطح جهاني نقش آفرین هستند.
مفهوم مقياس دارای معاني متنوّع و متعدّدي است و موارد شمول و تقسيمات آن به صورت مقياس كارتوگرافيكي، مقياس روش شناختي و مقياس جغرافيايي بيان ميگردد. بالطّبع معاني سه گانۀ مقياس به همراه نقشۀ جغرافيايي، ابزارهاي ويژۀ تحليل در جغرافيا و در اختيارجغرافيدانان و به ویژه جغرافیدانان سياسي محسوب میشوند. چرا که هيچ جغرافيدانی از كاربست مقياس در معانی و برداشت های سه گانۀ آن در تحقيقات و مطالعات خود بي نياز نيست و اغلب جغرافیدانان طبیعی، انسانی و ژئوپليتیسين ها و جغرافيدانان سياسي ناگزير از گزينش حدّاقل سطوح مختلف مقياسهاي جغرافيايي در تحليلها و تحقيقات خويش هستند.
اهداف مترتّب بر اثر حاضر ـ به عنوان اوّلین کتاب تألیفی در این حوزه در ایران ـ این است که نخست، دانشجویان و محقّقان را با معانی، مفاهیم و تقسیمات این واژۀ پرکاربرد در جغرافیا، جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک آشنا سازد و ذهن خواننده را از معنای صِرف نقشه شناختی آن به سوی سایر شقوق آن به ویژه شقّ و معنای جغرافیایی آن رهنمون سازد. هدف دوّم تحلیل ارتباط مفاهیم درون خانوادگی مقیاس از قبیل محلّی، ناحیه ای، ملّی، منطقه ای، جهانی، اندازه، بُعد، رابطه و نظایر آن می باشد. هدف سوّم بیان و تشریح رابطۀ مستقیم و تلویحی مقیاس با سایر مفاهیم رایج در جغرافیای سیاسی همچون مکان، فضا (فضای وابستگی و فضای پیوستگی)، فرآیند، نقشه و غیره می باشد. همچنین، دیگر هدف مهم این اثر بررسی مباحث تئوریکی مقیاس طیّ دهه های اخیر و به ویژه نظریّه های مرتبط با مقیاسهای جغرافیایی می باشد. در این بین نظریّۀ نظام های ـ جهانی پیتر تیلور و مقیاس های سه گانۀ مطرح در آن که یکی از معتبرترین نظریّه های حال حاضر جغرافیای سیاسی محسوب می شود که در این کتاب با دقّت نظر بیشتری مورد بررسی قرار گرفته است.
کتاب مقیاس های فضایی در جغرافیای سیاسی (مفاهیم و نظریّه ها) در چهار فصل به شرح زیرتنظیم شده است:
فصل اوّل:مفهوم، تعاریف و تقسیمات مقیاس ومفاهیم مربوط به آن؛
فصل دوّم:مباحث پایهای مقیاس؛
فصل سوّم؛مقیاس های جغرافیایی، روابط و اثرات متقابل بین آنها؛
فصل چهارم:نظریّه های مقیاس جغرافیایی.
امید است کتاب حاضر بتواند مورد استفادۀ رشته های جغرافیای سیاسی، برنامه ریزی شهری، علوم سیاسی و روابط بین الملل در مقاطع تحصیلی کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری قرار بگیرد