اصول و مفاهیم ژئوپلیتیک

کتاب اصول و مفاهیم ژئوپلیتیک

با ویرایش جدید و تجدید نظر

نویسنده: دکتر محمدرضا حافظ‌نیا

(استاد تمام جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک دانشگاه تربیت مدرس)

چاپ انتشارات پاپلی، تابستان 1396

دانش ژئوپلیتیک یکی از شاخه‌های علمی رشته جغرافیای سیاسی است و به آن بخش از معرفت بشری اطلاق می‌گردد که به معلومات ناشی از ارتباط متقابل بین جغرافیا و سیاست در پرتو مؤلفه قدرت مربوط می‌شد. این شاخه علمی از زمان وضع آن طی بیش از یک قرن گذشته (1899 میلادی)، از نظر مفهومی و فلسفی دچار شناوری و گاهی رکود بوده و همانند برخی رشته‌های علمی دیگر هنوز بر سر موضوع و ماهیت آن اتفاق نظر وجود ندارد.

دانش ژئوپلیتیک تا اواسط نیمه دوم قرن بیستم در جهان با رکود و بی‌مهری از درون جامعه جغرافیدان، روبه‌رو بود. ولی اجتناب‌ناپذیری تداوم مطالعات ژئوپلیتیکی، موضوعات آن را در کانون توجه و علاقه رشته‌های روابط‌بین‌الملل، علوم سیاسی، حقوق، اقتصاد و… قرار داد. تحولات ربع پایانی قرن بیستم در جهان، از قبیل توسعه جنبش‌های صلح‌طلب و سازمان‌های غیرحکومتی، تحول در موازنه قوی بین قدرت‌های آمریکا و شوروی و تن دادن آن‌ها به پیمان‌های تحدید و کنترل تسلیحات استراتژیک، توسعه وابستگی‌های بین دولتی و بین کشوری، مناسبات اجتناب‌ناپذیر بین‌المللی به‌ویژه در حوزه اقتصاد و تجارت، پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، تحولات منطقه خلیج فارس، فروپاشی نظام دوقطبی، مسایل زیست محیطی کروی، پایان جنگ سرد، توسعه مقاومت‌ها در برابر دولت‌ها و قدرت‌ها در اشکال مقاومت‌های مدنی و شهروندی و مقاومت مسلحانه، توسعه ناامنی و تروریسم بین‌المللی، ظهور نظامی‌گری مدرن و اشغال نظامی سرزمین‌های دیگران، توسعه رقابت‌های قومی و نژادی، گسترش فرآیند جهانی شدن اقتصاد، رسانه‌ها و اطلاعات، فناوری اطلاعات، اینترنت و فضای مجازی، توسعه همکاری‌ها و رقابت‌های فضایی و غیره، عرصه‌های موضوعی دانش ژئوپلیتیک را بار دیگر مطرح کرد و به احیا و بازخیزی آن کمک نمود. ژئوپلیتیک بار دیگر به محیط‌های دانشگاهی، اجتماعی، سیاسی و رسانه‌ای بازگشت.

توسعه و رشد سازه علمی ژئوپلیتیک مستلزم تعریف اساس فلسفی محکم که موضوعیت و ضرورت آن را توجیه نماید، می‌باشد. از دید نگارنده این کتاب، روابط و ترکیبات عناصر سه‌گانه جغرافیا، سیاست و قدرت و الگوهای رفتاری ناشی از آن می‌تواند مبنای فلسفی پایداری برای دانش ژئوپلیتیک محسوب گردد. این دیدگاه که خاستگاه آن نظام علمی جغرافیا است چارچوب کلی کتاب «اصول و مفاهیم ژئوپلیتیک» را تشکیل می‌دهد.

کتاب مزبور که از یازده فصل به شرح زیر تشکیل می‌شود، بازنگری شده چاپ قبلی آن بوده و بیش از یکصد صفحه، شامل مباحث جدید تر به آن افزوده شده است.

فصل اول: به تبیین ماهیت، فلسفه و مفهوم ژئوپلیتیک اختصاص دارد.

فصل دوم: تعاریف ژئوپلیتیک را بررسی نموده و نهایتاً به ارائه تعریفی نو از ژئوپلیتیک می‌پردازد.

فصل سوم: سیر تحول اندیشه و گفتمان در ژئوپلیتیک را از قرن 19 تا کنون مورد بررسی قرار می‌دهد.

فصل چهارم: روش‌شناسی علمی و پژوهشی در مسایل ژئوپلیتیکی را بیان می‌کند.

فصل پنجم: به شاخه‌های تخصصی در ژئوپلیتیک می‌پردازد.

فصل ششم: مفاهیم پایه و اساسی در ژئوپلیتیک را تشریح و تبیین می‌نماید.

فصل هفتم: ارزش‌ها و عوامل جغرافیایی به عنوان یکی از عناصر بنیادین در ژئوپلیتیک را به طور مبسوط مورد بررسی قرار می‌دهد.

فصل هشتم: عامل سیاسی و نقش‌آفرینی بازیگران سیاسی را در ژئوپلیتیک، مورد بحث قرار می‌دهد.

فصل نهم: قدرت جمعی و ملی و ابعاد مختلف و روش‌های برآورد آن را تشریح می‌کند.

فصل دهم: به بیان منافع و اهداف جمعی و تمایز آن‌ها از هم می‌پردازد.

فصل یازدهم: رفتارهای ژئوپلیتیکی و کنش بازیگران نسبت به همدیگر را که سطح تلاقی عناصر و اصول اساسی جغرافیا، سیاست و قدرت را تشکیل می‌دهد، تبیین می‌نماید.