چهارمین وبینار از سلسله درس گفتارهای جغرافیا و سیاست با موضوع «مناسبات هیدروپلیتیکی ایران و عراق: فرصتها و تنگناها» با حضور دکتر مراد کاویانی راد، دانشیار گروه جغرافیای سیاسی دانشگاه خوارزمی، روز سه شنبه 13 آبان ۱۳۹۹، ساعت 18 تا 20، از سوی انجمن ژئوپلیتیک ایران و با همکاری معاونت پژوهشی دانشکده علوم جغرافیایی دانشگاه خوارزمی، به صورت مجازی برگزار شد.
مهمترین بخش‌های سخنان دکتر کاویانی راد، در این نشست به شرح ذیل است:
به واسطه تحولاتی مانند رشد جمعیت، گسترش شهرها، کشاورزی ناکارآمد و پرمصرف، تغییر اقلیم و آلوده شدن منابع آب تقریبا حجم استفاده از آبها بسیار گسترش پیدا کرده، به نحوی که در بسیاری از کشورها و مناطق جهان حجم مصرف آب با توجه به روند فزاینده آن بر ظرفیت آب ملی پیشی گرفته است.
این وضعیت باعث شده است که بسیاری از کشورها تلاش کنند تا به منابع آبی جدید دست پیدا کنند. که از جمله این منابع میتوان به حفر چاههای عمیق و نیمه عمیق در مناطق مختلف اشاره کرد.
این امر پیامدهای بسیاری در پی داشته است که از آن جمله میتوان به نشست زمین و افت سطح آب های زیر زمینی اشاره کرد.
ایران کشوری است که در روی کمربند خشک زمین قرار دارد. بخش عمده ای از بارش در زمانی از سال می بارد که عمدتا کشاورزی وجود ندارد. از نظر مکانی هم بخش عمده این بارش در غرب، شمالغرب و شمال کشور می بارد. بنابراین پهنه کلانی از کشور عملا بارش و منابع آبی چندانی ندارد.
توجه به این نکته ضروری است که همین منابع آبی محدود به واسطه موقعیت جغرافیایی ایران در روی کمربند خشک زمین باعث شده میزان تبخیر آب سه برابر میانگین جهانی باشد درحالیکه میزان بارش در ایران یک سوم میانگین بارش در سطح جهان است. بنابراین مبحث آب در ایران از آغاز پیدایش این سرزمین کانون توجه کارگزاران و قلمرداران این سرزمین بوده است.
زمانی که به ادبیات کارگزاران نظام و پژوهشگران توجه می کنیم، دو اصطلاح یا دانش واژه در صحبتهای آنها بسامد خیلی گسترده ای دارد: امنیت آب و هیدروپلیتیک.
امنیت آب ناظر بر موقعیتی است که دسترسی به آب شیرین برای شرب، پخت و پز و محیط زیست کاهش پیدا میکند. این امر تابع متغیرهای مختلفی مانند کاهش بارش، پیشی گرفتن مصرف آب بر منابع آب موجود است. امنیت آب بخشی از امنیت زیست محیطی است. امنیت زیست محیطی یکی از ابعاد امنیت ملی است.
هیدروپلیتیک بخشی از دانش جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک است. یک پدیده زمانی ماهیت هیدروپلیتیکی دارد که چند شاخصه داشته باشد. حداقل وجود دو بازیگر یا کنشگر لازم است. که در این بین میان آنها مناسبات قدرت شکل میگیرد. مناسبات قدرت یعنی توان خلق شرایط مطلوب. شرایط مطلوب در حوزه آب یعنی توان تامین آب برای شهروندان و ابعاد نیازهای مختلف آبی که وجود دارد.
کارگزار آب یعنی کسی که بتواند حداکثر دستاورد را با حداقل هزینه داشته باشد.
در ایران حوزه زاگرس در حوزه آبریز خلیج فارس و دریای عمان قرار گرفته است. و این حوزه بین 40 تا 45 درصد نیازهای آبی ایران را تامین می کند.
شیب منطقه زاگرس به نحوی است که بسیاری از رودهای ایران اعم از فصلی و دائمی به سمت عراق سرازیر شده و بخشی از نیاز آبی عراق را تامین می کنند. به عبارتی خلق مناسبات هیدروپلیتیک بین ایران و عراق برآیند کارکرد حوزه آبریز خلیج فارس بویژه حوزه میانی زاگرس است.
بخش عمده ای از امنیت آب عراق در پیوند کشورهای همسایه به ویژه ترکیه قرار دارد. ترکیه هم سیاست هیدروپلیتیک را در پیش گرفته که بازتاب آن تهدید امنیت آبی عراق و سوریه است. بخشی از آب دجله از ترکیه تامین میشود. رودهایی هم از ایران به سمت دجله حرکت میکنند. سالها پیش عراقی ها سدهایی روی این رودخانه زده اند که در تامین امنیت آبی عراق نقش بسزایی داشته اند.