عنوان کتاب: عوامل ژئوپلیتیکی منازعه در روابط بین الملل
نویسندگان: دکتر محمدرضا حافظ نیا و دکتر ریباز قربانی نژاد
در میان واحدهای سیاسی- فضایی گوناگون که در دوره های تاریخی مختلف، حکمرانی بخشی از سیاره زمین را عهده دار بوده اند، به سختی می توان حکومتی را پیدا کرد که در یک بازه زمانی خاص دچار نوعی روابط مبتنی بر تنش و منازعه با همسایگان خود و یا با کشورهای دیگر نشده باشد. به بیانی دیگر، حکومت ها در کنار برقراری روابط حسنه با یکدیگر، به ناچار به صورت آشکار یا پنهان، روابط خصمانه و منازعه آمیز نیز با یکدیگر دارند. ریشه این روابط خصمانه و تنشزا به عوامل مختلفی بستگی دارد که در این میان، ارزش های جغرافیایی و ژئوپلیتیکی نقش عمده ای را در ایجاد تنش در روابط کشورها بر عهده دارند.
جغرافیا و ژئوپلیتیک هر منطقه نقش عمدهای در برقراری روابط مسالمت آمیز و حسنه و یا برعکس وجود تنش و منازعه میان کشورهای آن منطقه برعهده دارد. به عبارتی ریشه بسیاری از تنش ها و منازعات در روابط میان کشورها در ویژگی های جغرافیایی و ژئوپلیتیکی آنها نهفته است. از سوی دیگر، پایدار بودن ارزشها و عوامل جغرافیایی که از ماهیت و کارکرد آنها سرچشمه گرفته، سبب ماندگاری و طولانی تر شدن تنش ها و منازعات ناشی از آنها شده است و همین امر حکومت ها را در حل و فصل این اختلافات و تنش ها ناتوان ساخته است.
از آنجا که ژئوپلیتیک، مطالعه روابط بین کشورها و منازعات میان قدرت ها از لحاظ جغرافیایی است و اصولاً ژئوپلیتیک به دنبال بررسی این موضوع است که چگونه فاکتورهای جغرافیایی، از جمله سرزمین، جمعیت، موقعیت استراتژیک، منابع طبیعی و غیره بر روابط بین کشورها و تلاش آنان برای کسب قدرت و استیلا بر دیگران مؤثر است، پس مطالعه عوامل و سرچشمه های تنش زا و منازعه آفرین در روابط بین الملل در سطوح مختلف کشوری، منطقه ای و جهانی که از ماهیتی جغرافیایی برخوردارند، می تواند زمینه بهتری را برای درک و تحلیل روابط خصمانه حکومت ها و ملتها فراهم سازد.
با وجود مطالعات گستردهای که مراکز پژوهشی و علمی جهان در ابعاد مختلف بحران، مناقشه، منازعه و جنگ انجام داده اند، مطالعه تطبیقی این پدیده ها بصورتی که بتوان از خلال آن به یک سلسله توجیهات علمی قابل تعمیم نائل شد، کمتر انجام گردیده است. به این معنی که بررسی های انجام شده بیشتر به صورت مجرد، پدیده های خاصی از خشونت مثل شورش، تظاهرات، کشتار، ترور و انقلاب را مورد توجه قرار داده است. در حالی که مناقشات داخلی و خارجی به صور گوناگون و تحت تأثیر عوامل مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، مذهبی، قومی و نژادی و … ممکن است حادث گردد. مضافاً اینکه مطالعات انجام شده و نتایج حاصله از آنها عموماً فاقد تجانس و همگونی می باشند و قابل استنتاج و تعمیم به رخدادهای آتی نیستند. از طرف دیگر در هر منطقه جغرافیایی به دلایلی که ظاهراً آشکارند ولی از نظر علمی مبنای محکمی ندارند، پدیده هایی از قبیل خشونت، شورش، انقلاب، جنگ داخلی و … از بستر و خاستگاه مشابهی بروز نکرده اند و به نظر می رسد که هر کدام داستان جداگانه ای برای خود دارند.
در همین راستا، این کتاب با هدف تحلیل و شناخت سرچشمه ها و عوامل جغرافیایی و ژئوپلیتیکی که زمینه بروز تنش و منازعه در روابط بین کشورها را فراهم می سازند، به نگارش در آمده است.
ساختار این کتاب از پنج فصل تشکیل شده است:
در فصل اول، مفاهیم و اصطلاحات ژئوپلیتیک، تنش، منازعه و ارتباط بین آنها تشریح شده است.
فصل دوم ، به بیان جایگاه تنش و منازعه در نظریه های روابط بین الملل بر اساس سه سطح تحلیل «کنت والتز[1]» در سطوح فردی، ملی و بین المللی پرداخته و نوع نگاه هر کدام از نظریه پردازان روابط بین الملل به مسأله منازعات میان دولتها ذکر شده است.
در فصل سوم کتاب با عنوان رویکردهای ژئوپلیتیکی به مسأله تنش و منازعه، از زوایای مختلف اقتصاد سیاسی،زیست محیطی، ژئواکونومیک، هیدروپلیتیک و عوامل غیرسنتی و جدید تنش زا، موضوع منازعه بین دولتها مورد بررسی قرار گرفته است.
فصل چهارم به بیان برخی از نظریه های مرتبط با تنش و منازعه در نیمه دوم سده بیستم که عمدتاً از سوی ژئوپلیتیسین ها و اساتید علوم سیاسی و روابط بین الملل ارائه شده اند، می پردازد. تعدادی از نظریه هایی که در این فصل مورد مطالعه قرار گرفته اند مربوط به دوران جنگ سرد و بقیه مختص به دوران پس از جنگ سرد می باشند.
در فصل پایانی کتاب هم نظریه مبانی ژئوپلیتیکی تنش و منازعه میان واحدهای سیاسی در قالب یک مدل ارائه شده است. در این مدل نهایی سعی شده است تا موضوعات و عوامل مختلف ژئوپلیتیکی که از قابلیت تنش زایی در روابط بین الملل برخوردارند، با ذکر شاخص های مربوط به هر گروه به نمایش در آیند.
در پایان، ضمن تشکر از همه اساتید و نویسندگانی که از کتابها و آثارشان در تدوین این اثر استفاده شده است، از خوانندگان و جامعه علمی و دانشگاهی انتظار می رود که با یادآوری کاستی ها و نواقص کتاب، نویسندگان را در تصحیح اثر یاری دهند.
