نشست علمی و تخصصی «اربعین و کارکردهای سیاسی – فضایی آن» شنبه 3 مهرماه ۱۴۰۰ از ساعت 17:30 از سوی انجمن ژئوپلیتیک ایران، معاونت پژوهشی دانشکده علوم جغرافیایی دانشگاه خوارزمی و دانشکده پیامبر اعظم (ص) دانشگاه جامع امام حسین (ع) به صورت مجازی برگزار شد.
در این نشست که با حضور و سخنرانی دکتر سید حسین رئیس السادات استاد تاریخ و پژوهشگر کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، دکتر افشین متقی دانشیار جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک دانشگاه خوارزمی و دکتر رضا ملاحسینی اردکانی، پژوهشگر و مدرس مرکز جغرافیای دانشگاه امام حسین (ع) برگزار شد، کتاب «کربلا؛ کانون ایدئولوژی، اثرگذاری ژئوپلیتیکی» تألیف دکتر رضا ملاحسینی اردکانی و دکتر افشین متقی مورد نقد و ارزیابی محتوایی قرار گرفت.
متن سخنان سخنرانان نشست به شرح ذیل است:
دکتر افشین متقی، دانشیار جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک دانشگاه خوارزمی و یکی از مؤلفان کتاب «کربلا؛ کانون ایدئولوژی، اثرگذاری ژئوپلیتیکی»:
کتاب «کربلا؛ کانون ایدئولوژی، اثرگذاری ژئوپلیتیکی» حاصل رساله دکتری دکتر رضا ملاحسینی در رشته جغرافیای سیاسی دانشگاه خوارزمی است که در 377 صفحه به رشته تحریر در آمده است و توسط انتشارات انجمن ژئوپلیتیک ایران به چاپ خواهد رسید.
فضاهای جغرافیایی دارای هویت خاص و در پیوند با عقاید مذهبی هستند و زمانی که از حیث سیاسی باردار می‌شوند، ماهیت ژئوپلیتیک پیدا می‌کنند. کربلا چنین منظومه‌ای را ایجاد کرده است و موضوع اربعین و مراسم‌های و اقداماتی که هر ساله برای گرامیداشت این واقعه انجام می‌شود، ماهیتی ژئوپلیتیکی دارد و کربلا را به یک کانون ژئوپلیتیکی تبدیل کرده است. هر چه ارزش یک مکان بالاتر باشد، اهمیت ژئوپلیتیک آن هم بالاتر می‌رود.
کربلا به عنوان مکانی برخوردار از ارزش‌های ژئوپلیتیکی دارای کارکردهای سیاسی فضایی است و در این حوزه نقش آفرین است که مهمترین کارکردهای و بسترهای سیاسی فضایی آن را می‌توان در قرار گرفتن در موضوع و کانون تقابل شیعه و سنی، برخورداری از کارکردهای سیاسی سوگواری و زیارت، الهام بخش بودن برای جنبش‌های شیعی، مشروعیت بخشی به حکومت‌های شیعی، مکمل ژئوپلیتیکی و محرک قلمروخواهی و قلمروگستری بودن برای حکومت‌های شیعه، الگوی ژئوپلیتیک مقاومت برای شیعیان، مکانی برای مانور قدرت و پرستیژ ژئوپلیتیکی تشیع، فعال شدن روند آیکونوگرافیک، و نقش آفرینی ژئوپلیتیکی آن دانست.
واقعه کربلا و رویداد اربعین شهادت امام حسین (ع) و یاران ایشان را می‌توان از منظر ژئوپلیتیک صلح نیز مورد بررسی قرار داد. این رویداد تاکنون بیشتر از دیدگاه ژئوپلیتیک عامه پسند بحث شده و از منظر نخبگانی بررسی دقیق درباره آن صورت نگرفته است.
دکتر سید حسین رئیس السادات، استاد تاریخ و پژوهشگر کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی و منتقد کتاب «کربلا؛ کانون ایدئولوژی، اثرگذاری ژئوپلیتیکی»:
کتاب «کربلا؛ کانون ایدئولوژی، اثرگذاری ژئوپلیتیکی» دارای یک پیشگفتار، یک مقدمه و هشت فصل است که همه فصول دارای عناوین مناسبی هستند. از محتوای نوشته‌های کتاب چنین استنباط می‌شود که نویسندگان هم ارزشی و متدین و هم فرهیخته و محقق هستند. پیشگفتار کتاب انگیزه‌های نویسندگان را در فراهم آوردن اثر در چشم دید خوانندگان قرار می‌دهد.
در مقدمه نویسندگان محترم به روشن ساختن مفاهیم موضوعی پرداخته و موضوع کربلا را هم از نظر مذهبی و هم از نظر ژئوپلیتیک مورد بحث و واکاوی قرار داده‌اند. تلاش نویسندگان در مقدمه آن است که نشان دهند کربلا به عنوان یک مکان مقدسِ مورد توجه شیعه از چه ویژگی‌های ژئوپلیتیکی برخوردار است. مخصوصاً بحث ژئوکالچر و تئوری آیکونوگرافی یا ملت گرائی و سیرکولاسیون یا جهان گرائی ژان گاتمن بسیار قابل توجه است. به هر حال نقش مذهب و ایدئولوژی مذهبی و کارکردهای سیاسی-فضائی آنها در این مقدمه سخت مورد توجه قرار گرفته است.
صاحبان اثر به دیگر زیارتگاه‌های شیعیان در حجاز، عراق، سوریه و ایران نیز اشاره دارند اما کربلا را کانون ایدئولوژی شیعه می‌دانند. فرهیختگان ارجمند به اختلافات بنیادین شیعه و سنی درباره کربلا نیز به بحث پرداخته‌اند. آنها به اثرگذاری کربلا در فضای سیاسی تاریخ اسلام نیز توجه داشتهاند. یکی از ویژگی‌های این اثر وارد کردن مباحث ژئوپلیتیک در بررسی روند شهرشناسی یک شهر مقدس بوده است. به هر حال در همه جای کتاب مطالب قابل توجهی به چشم می خورد که از این بابت جای تشکر دارد.
فصل‌های کتاب بسیار خوب مرتب شده و خواننده با یک درک مفهومی، می تواند مطالب را پی‌گیری کند. نویسندگان محترم در سه فصل اول، با اشراف کامل به همه مسائل شیعه از جمله گرفتاری‌های شیعه در طول تاریخ، تاریخ تشیّع، تشکیل حکومت‌های شیعی و مبانی اعتقادی شیعه، زمینه‌ها و بسترهای رشد شیعه و مکان‌های مقدس در شیعه می‌پردازند.
فصل چهارم به نظریه‌های مبنا اختصاص دارد که موضوعات مکتب جغرافیائی رفتاری یا نظریه آیکونوگرافی و سیرکولاسیون در آن مطرح می شود.
در فصل پنجم محیط شناسی مورد بحث و امعان نظر قرار گرفته و مطالب متنوعی را در بر دارد.
فصل ششم به جایگاه کربلا در تشیّع و رویکردهای مذهبی- سیاسی آن اختصاص یافته است که به مسائلی همچون نظریه هدف امام حسین (ع) از آمدن به کربلا برای تشکیل حکومت و ردّ این نظریه می پردازد.
فصل هفتم که به نظر نویسندگان فصل اساسی کتاب است، در بردارنده موضوعاتی است که به وقوع حادثه کربلا، ایجاد حس و باور خاص نسبت با این حادثه و به مسائلی چون سوگواری و مصیبت، زیارت و اربعین و تربت کربلا اختصاص یافته است.
فصل هشتم که فصل پایانی کتاب است، موضوعاتی چون تقابل شیعه و سنی و تجلی آن در واقعه کربلا و الهام بخشی این واقعه بر روی جنبش‌های شیعی از توابین و مختار گرفته تا صفویه و انقلاب اسلامی ایران مورد بحث قرار می‌گیرد. در مبحث آخر به نفوذ ایران در عراق به واسطه وجود شهرهای نجف،کربلا، کاظمین و سامرّا نیز اشاره شده است. جدول بسیار خوبی نیز تهیه شده که به چهارده مورد از نظر ماهیتی به مسائل سیاسی، مذهبی، تاریخی، ایدئولوژیک، آیکونوگرافی یا کشور وطنی و سیرکولاسیون یا جهان وطنی، ژئوپلتیک، روابط بین الملل و جغرافیای سیاسی اشاره دارد.
منابع کتاب که 275 منبع فارسی و عربی و 45 ماخذ انگلیسی را در بر می‌گیرید، حاکی از آن است که مولفان محترم تلاش قابل تقدیری برای یافتن هر گونه مطلب در رابطه با موضوع مورد بحث خود داشتهاند.
در تحلیل محتوائی اثر و ارزیابی کیفی آن، این گونه به نظر می رسد که مؤلفان محترم تلاش داشتهاند تا موضوعات مذهبی را با دانش‌های روز، هماهنگ و مدل‌سازی کنند، کاری که دکتر سحابی و مهندس بازرگان و دکتر شریعتی در دهه 30 و 40 انجام دادند.
نوعاً در تحقیقات از دو رویّه استفاده می شود. روشی که در آن از ابتدا مثبت یا منفی بودن فنومن مورد بحث در ذهن وجود دارد و تمام تلاش نویسنده آن است که نظریه از پیش تعیین شده خود را درباره این فنومن به اثبات برساند. مرحوم دکتر شریعتی این روش تحقیق را روش تحقیق آمریکائی می نامد. دیگر روشی که محقق درباره یک فنومن بدون هیچ سمت‌گیری تحقیق می‌کند و نتیجه تحقیق هرچه شد همان ملاک و برآیند و نتیجه کار است. مرحوم دکتر شریعتی این روش را روش فرانسوی نامگذاری می کند. استنباط بنده این است که این تحقیق به روش آمریکائی انجام شده است چون همه مسائل مربوط به فنومن کربلا از ابتدا در نزد نویسندگان مثبت است.
این خیلی خوب است که از کربلا و از قبله حاجات شیعیان بحث می‌شود اما وقتی که گفته می‌شود، ژئوپلیتیک کربلا و یا تجلی اختلاف شیعه و سنی بر سر کربلا، در واقع آن را تبدیل به رقیب مکه و مدینه می‌کنید و این با اصل کلی همزیستی مسالمت آمیز مغایرت دارد و با شعار وحدت در تضاد است؛ بدون اینکه من و شما به کربلا جایگاه استراتژیک و منزلت ژئوپلیتیک بدهیم. کربلا در طول قرون این موارد را کسب کرده است و بیان آن جز همان مسائل دوره صفویه و عثمانی ثمره‌ای نخواهد داشت. مضافاً اینکه بدخواهان و آشوبگران، مردم عراق را به این توهم باطل می‌اندازند که ایرانیان با رساله‌های دانشجوئی و بحث‌های اکادمیک در حال آماده کردن حاکمیت ایران برای الحاق شهرهای مذهبی عراق به ایران هستند، بخصوص با این خیل مشتاقانی که در ایام اربعین در کربلا حضور می‌یابند.
در کتاب فلسفه و کارکرد ژئو پلیتیک اثر استاد ارجمند جناب آقای دکتر مجتهد زاده، مبحث نظریه های اصلی در جغرافیای سیاسی ژئوپلیتیک، صفحات 46 تا 53 مطالعه شد و با همه اینکه نویسندگان محترم کتاب برداشت درستی از نظریه ژان گاتمن داشتهاند، اما به درستی روشن نساخته‌اند که بالاخره این کشور وطنی با جهان وطنی در یک جایی تصادم خواهد کرد یا نه؟ به نظر شما چالش اصلی در قرن بیست و یکم رویاروئی این دو نخواهد بود؟ چنان که باید گفت نظریه هانتینگتون و برخورد ایدئولوژی‌ها را نیز مطرح نکرده‌اند. واقعیت‌های موجود نشان می‌دهد که غرب با سه واکنش کمونیسم، فاشیسم و اسلام روبرو بوده است که بر دو مورد اولی پیروز شد و برای سومی نیازی به پیروزی از طریق جنگ ندارد. بلکه کافی است به لطایف الحیل رژیم‌هایی چون طالبان را روی کار آورند و جامعه جهانی را نسبت به اسلام بدبین کنند یا اسلام هراسی به وجود آورند. روشنفکران و فرهیختگان دنیای اسلام باید بکوشند تا این نوع برچسب‌های ناروا را از خود دور کنند. نویسندگان محترم آیا به این فکر کرده‌اند که این چنین مباحثی می‌‌تواند اندیشه ایدئولوژی برتر را تقویت کند و سبب جنگ و آشوب شود.
دکتر رضا ملاحسینی اردکانی، پژوهشگر و مدرس مرکز جغرافیای دانشگاه امام حسین (ع) و از مؤلفان کتاب «کربلا؛ کانون ایدئولوژی، اثرگذاری ژئوپلیتیکی»:
چرا این کتاب نوشته شد؟ برای تشیع در ایران و در سایر کشورها، مکان‌های زیارتی مختلفی وجود دارد که مورد احترام هستند. این مکان‌ها از یک ارزش یکسان برخوردار نیستند و با هم تفاوت دارند. در طول ده‌ها سال گذشته همیشه برای شیعه ایرانی رسیدن به کربلا و زیارت حرمین مطهر در این شهر آزو بوده است. این حسرت و آرزوی زیارت و رسیدن به کربلا، خود را در زمان جنگ تحمیلی نشان داد و ادبیات حماسی با این مضامین که به روحیه رزمندگان کمک می‌کرد، تاکید بر این حسرت و آرزوی رسیدن به کربلا است. در دوران دفاع مقدس، سمت و سوی حرکت برای رسیدن به کربلا است و این مکان حماسه ایجاد کرد. طرف حمله به سوی غرب ایران و سرزمین عراق است و برای حماسه سازی و دفاع از سرزمین ایران، ادبیات مورد اشاره به کربلا شور و انگیزه ایجاد کرد. اگر در زمان جنگ، سمت جنگ به سوی شرق و کشورهای افغانستان یا پاکستان بود، آیا این انگیزه دینی و شیعی و… برای جنگ وجود داشت؟
ایده نوشتن کتاب از سال 1393 و 1394 ایجاد شد. بررسی منابع درباره کربلا و عاشورا و تحلیل محتوای آنها نشان می‌دهد که تاکنون در این زمینه بیشتر نگاه‌ها قدسی، دینی و ثوابی بوده است و کمتر نگاه تحلیلی و غیر مذهبی به مسئله وجود داشته است. البته از زمان وقوع انقلاب اسلامی در ایران تاکنون از زوایای دیگری نیز به این موضوع پرداخته‌اند و نگاه تبیینی بوده است.
برخی واقعه عاشورا را از نگاه قدسی می‌بینند و راه را برای تحلیل علمی می‌بندند اما برخی دیگر به این دیدگاه اعتقادی ندارند و معتقدند باید در ابعاد مختلف به آن پرداخته شود. در جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک کمتر به این موضوع پرداخته شده است. هر چند در مباحث ژئوکالچر به آن اشاره شده است، اما مباحث غنی و وسیع نیست. مقالاتی در این زمینه کار شده است اما ادبیات منسجمی پیرامون آن در جغرافیای سیاسی وجود ندارد. این کتاب اولین کتاب با موضوع کربلا است که با دید جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک نگاشته شده است. در این پژوهش، سعی کردیم ابعاد مسئله را بررسی کنیم و اثر دارای یک پیشگفتار، یک مقدمه و 8 فصل است که در آن کربلا و واقعه عاشورا به عنوان یک واقعیت از دید جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک مورد بررسی قرار گرفته است. در این کتاب تلاش برای رد یا تأیید مسئله‌ای نیست، بلکه اثرگذاری کانون کربلا را تبیین کرده‌ایم.