نشست یک روزه «بحران قره باغ» با سخنرانی دکتر محمد اخباری، دکتر بهرام امیراحمدیان، دکتر عمران علیزاده، حسین سیف الدینی و محمد آمره، در روز دو شنبه 22 دی 1399 ساعت 19 تا 22 به همت انجمن ژئوپلیتیک ایران با همکاری خانه اندیشمندان علوم انسانی به صورت مجازی و در بستر اسکای روم برگزار شد.
مهمترین بخش‌های صحبتهای سخنرانان در این نشست به شرح ذیل است:
دکتر اخباری: از پایان قرن بیستم با یک دوره گذار زئوپلیتیکی مواجه هستیم. که این دوره همچنان ادامه دارد و جهان در مرحله بی ثباتی و یا نوعی سیالیت ژئوپلیتیکی به سر می برد. در دوره گذار ژئوپلیتیکی بی نظمی، ناامنی، رقابت شديد، ظهور بازيگران جديد، عدم توازن قدرت، رشد تروريسم ملي و بين المللي ،هويت گرايي محلي، منطقه اي، ملي، قومي توسعه و گسترش مي يابد. وضعیت ژئوپلیتیکی ایران در منطقه دارای سه مولفه تراکم تهدیدهای پیرامونی، مرزهای کنترل ناپذیر و فقدان چتر حمایتی بین المللی است. دلایل اهمیت استراتژیکی و ژئوپلیتیکی منطقه قفقاز چیست؟ در جواب این سوال 12 دلیل را میتوان ذکر کرد که مهمترین انها عبارتند از:
– قفقاز محل برخورد اسلام و مسیحیت است و به نظر هانتینگتون روی خط برخورد تمدن ها قرار دارد. گذشته از آن قفقاز محل برخورد ترک ها و غیرترک ها است.
– تمایل ناتو به گسترش به سوی شرق و نفوذ به منطقه قفقاز
– اختلاف کشورهای حاشیه دریای خزر بر سر تعیین رژیم حقوقی و چگونگی بهره برداری از منابع اقتصادی آن
– مسایل مربوطه به دریای سیاه و افزایش توان نیروی دریایی ترکیه و تبدیل شدن آن به نیروی برتر در دریای سیاه و نیز اختلاف روسیه و اوکراین بر سر تقسیم ناوگان مشترک و بنادر شبه جزیره کریمه
– مسئله مسیر لوله انتقال نفت دریای خزر و مسئله کنسرسیوم بین المللی نفت دریای خزر.
– تدوین دکترین نظامی جدید روسیه در سال ۱۹۹۳ و تأکید بر حمایت از روس های ساکن قفقاز
– مخالفت روسیه با گسترش ناتو و همسویی ایران و روسیه برای جلوگیری از آن. اعلام این نکته از سوی روسیه و ایران در حل بحران های منطقه ای و تمایل آنها به جلوگیری از دخالت بازیگران خارج از منطقه در بحران ها (منطقه ای کردن حل بحران های منطقه)
– استقلال طلبی و تجزیه طلبی چچن از روسیه، قره باغ از آذربایجان و آبخازستان و اوستیای جنوبی از گرجستان
– استقرار موشک های اتمی برچیده شده از آلمان در خاک ترکیه
– فعال شدن پایگاه های نیروی هوایی ناتو در ترکیه و همکاری نظامی ترکیه با اسرائیل که در نتیجه جمهوری اسلامی ایران به علت داشتن مرز مشترک به طول ۸۰۷ کیلومتر با قفقاز با منطقه ای بحرانی همجوار است.
– شکل بندی نامناسب مرزهای داخلی و بین المللی قفقاز که موجد زمینه های ایجاد بحران است.
دکتر امیراحمدیان:
امروز منطقه قره باغ به دست آذربایجان افتاده است و نیز وزن ژئوپلیتیک آذربایجان را ارتقا داده ولی همچنان منزلت ژئوپلیتیکی آن بی پاسخ مانده است. قفقاز جنوبی که شامل سه کشور(آذربایجان، ارمنستان و گرجستان) شده همواره در طول تاریخ محل حکومت های گوناگونی بوده که جنگهای ایران و روس در اوایل قرن نوزدهم میلادی بر سر حکومت بر این منطقه شکل گرفته که پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوری(روسیه کنونی) سه کشور فوق، در این ناحیه ظهور و حکومت می کنند. در این بین، آذربایجان دارای جمعیت بیشتر و انرژی قابل توجهی دارد. به طوری که بخش عمده آن در دریای مازنداران(دریای خزر) قرار دارد که از نظر رتبه بندی های اخیر جزو 20 کشور در این زمینه قلمداد شده است. با توجه به اینکه جمهوری اسلامی ایران با هر دو کشور در گیر در جنگ(آذربایجان و ارمنستان) بیش از 800 کیلومتر مرز مشترک دارد و قطعا فرصت های زیادی پیش روی کشورمان در منطقه قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی است، متاسفانه ایران نتوانسته تا این فرصت ها را فعال کند و در حال حاضر با بروز جنگ 2020 قره باغ در منطقه قفقاز جنوبی عملاً برای ما مشکلات غیر قابل پیش بینی را ایجاد کرده که نیازمند حضور دیپلماسی قوی بوده تا اینکه بتواند این شرایط را به گونه ای تغییر دهد که بتوان تهدیدات را به فرصت تبدیل نماید. به عبارتی، این بحران از تمام جنبه ها برای ایران حائز اهمیت بوده، چون ایران با هر دو کشور دارای مرز مشترک است و بخش اعظم جامعه ایرانیان را شکل می دهد. بنابراین، باید نسبت به این مسئله حساسیت ویژه ای داشته باشیم که پیامد های ژئوپلیتیکی آن ممکن است در آیندة نه چندان دور برای بازیگران منطقه از جمله جمهوری اسلامی ایران بسیار خطرناک و دردناک باشد.
دکتر علیزاده:
می توان گفت که منطقه قره باغ، منطقه« کمربند شکننده» است که پتانسیل وجود بحران در آن وجود دارد و از مهمترین ویژگی این مناطق، ظهور ناگهانی بحران و فروکش ناگهانی آن می باشد و در حقیقت از دیدگاه دکتر عمران علیزاده، می توان مهمترین عامل رخداد قره باغ را « طرح توسعه طلبانه ی ترکیه با دیدگاه نئوعثمانی» دانست که عملا این بحران توانسته منزلت ژئوپلیتیکی کشور ترکیه را افزایش دهد و می توان آن را یک بحران تمام ناشدنی تلقی نمود، چون هنوز طرح توسعه طلبانه ترکیه(ایده نئوعثمانیسم) تمام ناشدنی است. از آن طرف، ارمنستان تا کنون نتوانسته تا تحولاتی که در سیاست داخلی ترکیه در حال شکل گیری است و همینطور ارتقای وزن ژئوپلیتیکی آذربایجان به خاطر افزایش صادرات نفت و گاز خودش به اروپا و رابطه ترکیه و آذربایجان، اسرائیل و گرجستان و حتی روسیه را در منطقه مورد تحلیل واقع بینانه ای قرار دهد و این خطر بزرگی است برای ظهور سلفی گری و نیروهای تکفیری در منطقه که قطعا بر مرز های شمال غربی ایران اثرات ناگواری را خواهد گذاشت.
حسین سیف الدینی:
اکنون منافع و امنیت ایران در منطقه حفظ نشده، چون عملاً مقامات ایران در این منطقه به یک کمای استراتژیک رفته اند. در حال حاضر، حفره هایی که در منطقه قفقاز جنوبی ایجاد شده اند، بدون اینکه جمهوری اسلامی ایران به آنها توجهی داشته باشد و این خلاء ها را پر نماید، همچنان اسرائیل و دشمنان ما در منطقه در حال پر کردن آنها هستند و عمدتا منافع ما در منطقه رو به نابودی گذاشته شده است. حتی می توان به لرزه های سیاسی، قومیتی و نظامی در منطقه اشاره نمود که با وجود آشکار دشمنان و دخالت های منافع محور آنها در منطقه که نیز در آینده نه چندان دور فعال شده، تبعات امنیتی و نظامی خاص خود را در منطقه می طلبد. همچنین در این منطقه، محور باکو-آنکار در پی ارزش های اقتصادی یا ژئواکونومیک خود هستند و به عنوان مجریان اصلی جنگ قره باغ اهداف کلان اقتصادی از جمله ایجاد کریدور های انرژی و شبکه های تجاری و بازرگانی را پس از جنگ حاضر مد نظر دارند. بنابراین، اگر ترکیه از راه نخجوان به جمهوری آذربایجان راه پیدا کند و اساس دروازه ترکیه برای ورود به حوزه دریای خزر نیز هموار شود، عملا ترکیه به عنوان بازیگر فعال در حوزه کشور های دریای خزر نقش بازی می کند و این یک فاجعه ای استراتژیکی و ژئوپلیتیکی برای ایران رقم خواهد زد و افتتاح این کردیدور در محور جنوبی قطعا به موقعیت ژئوپلیتیکی ایران ضربه خواهد زد و ترکیه نیز که قصد دارد با ایجاد کریدور زنگزور، گاز و نفت منطقه را به نفع خود از ترکمنستان و دریای خزر به اروپا و جهان صادر کند، می تواند منزلت و وزن ژئوپلیتیکی خود را نسبت به جمهوری اسلامی ایران در منطقه قفقاز جنوبی افزایش دهد و در منطقه همسایه و رقیب سر سخت ایران شود.
محمد آمره:
تحولات قفقاز بر امنیت انرژی تاثیرات عمده ای دارد که مهمترین آنها عبارتند از:
– صادرات گاز به ترکیه و اروپا
– صادرات نفت به ترکیه
– حملات تروریستی یا نظامی به خطوط انتقال نفت و گاز
– مداخله قدرت های منطقه ای مانند ایران و روسیه در صادرات نفت و گاز
– حضور قدرت های فرامنطقه ای در قفقاز به واسطه اهمیت انرژی
تحولات قفقاز و مناقشه قره باغ بر امنیت انرژی ایران تاثیرات بسیار مهمی داشته و دارد که از مهمترین آنها میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
– حذف ایران از بازارهای انرژی به ویژه بازار اروپا
– دور زدن جغرافیای ایران برای عبور خطوط انتقال انرژی
– حذف سوآپ گاز ایران و آذربایجان – نخجوان
– قطع انتقال گاز ایران به ارمنستان و واردات برق از این کشور (در صورت ایجاد دالان زنگزور)
– کاهش دسترسی استان های شمالی ایران به گاز
نتیجه گیری می شود که: ایران در حال حاضر سعی کرده تا با استفاده از اهرم ژئوپلیتیک شیعه در آذربایجان بهره ببرد و در سیاست میان مدتی که دارد، باید روسیه را قانع کند که حضور کشور رژیم صهیونیستی و ترکیه در قفقاز و آذربایجان و قره باغ، قطعا منافع آن را در دراز مدت به خطر می اندازد و می تواند شرایطی را به سود خود در منطقه رقم بزند.