سیاست و شهر
دیدگاههای نو در جغرافیای سیاسی فضای شهری
نویسنده: دکتر احسان لشکری
انتشارات: نشر انتخاب 1393
در مطالعات سیر تکامل تاریخ جوامع این اعتقاد وجود دارد که تا قبل از پیدایش نظام حکمرانی و بطور واضح تر نهاد حکومت ؛ زندگی بشر همچون سایر اکوسیستم های طبیعی در شرایط پیش از تکامل و به عبارت بهتر در وضع طبیعی قرار داشت. لیکن در طی زمان و در طی تکامل عقل بشری به تدریج این باور در بین جوامع شکل گرفت که با شکل گیری یک نیروی سوم موسوم به نظام حکمرانی و با تفویض اختیارات افراد جامعه به این نیروی سوم ، زمینه برای شکل گیری کنش جمعی هماهنگ و ساماندهی مناسب تر رابطۀ افراد جامعه با یکدیگر و با فضای محل زیست آنها بهتر فراهم می گردد. بنابراین این نیروی سوم تحت عنوان حکومت و قدرت سیاسی ؛ جبر اجتماعی زندگی بشری برای بهینه سازی محیط زندگی اجتماعی و کنترل روابط اجتماعی شناخته می گردد. از این مقطع زمانی از تاریخ ؛ ورود اثرات سیاست و قدرت به فضا و مکان به مثابه نقطه اصلی مباحث جغرافیایی آغاز گردید. به بیان دیگر امروزه هدف از مطالعات علوم جغرافیایی بررسی ابعاد مختلف فضا در جهت مطالعه پراکندگی پدیده های مکانی و فضایی و استفاده از این پدیده ها و روابط مابین آنها جهت بهبود زندگی جوامع و انسانها می باشد. این در حالی است که در بین ابعاد و روابط مختلف و متنوع موجود در فضا و مکان ؛ ُبعد مربوط به مدیریت و تصمیم گیری از اهمیت و اولویت بیشتری برخودار می باشد. چراکه به گونه ای خودآگاه و یا ناخودآگاه سرنوشت و چگونگی آینده تغییرات سایر ابعاد و ساختارهای فضایی – مکانی به این بُعد از فضا بستگی زیادی دارد. به بیان دیگر اگرچه در طبیعت ؛ پدیده ها و فرایندهای طبیعی و انسانی فارغ از قدرت سیاسی نیز وجود دارند. لیکن اثرگذاری این نیرو در سایر ابعاد فضا از ملموس ترین راههای ایجاد تغییر در فضا به شمار می رود. بطوریکه اولویت گذاری و ساماندهی مکانها و فضاها ارتباط مستقیمی به خواست نیروهای حاکم ، بازیگران سیاسی و بطورکلی نظام حکمرانی دارد.
بنابراین اگرچه سیاست دارای تعاریف متعددی می باشد و اتفاق نظری در مورد تعریف آن وجود ندارد و از حیث نظری نیز بنظر می رسد مفهومی وابسته به علوم سیاسی باشد. لیکن در علوم جغرافیایی و علوم سیاسی منظور از سیاست پدیده ای است که با قدرت ، حکومت ، اقتدار و به اطاعت وادارکردن دیگران و حاکمیت مرتبط می باشد. از آنجاییکه مکان جغرافیایی متأثر از این قدرت می باشد بنابراین مطالعه و برنامه ریزی برای مکان بدون در نظر گرفتن سیاست امکانپذیر نیست. حتی برنامه ریزی مکانی – فضایی در ابعاد مختلف بدون اتکا به سیاست اساساً امکان بروز و ظهور ندارد. اصولاً برنامه ریزی و آمایش ؛ حاصل راهکارها و دستورالعمل های اصحاب قدرت برای حل مشکلات مکانی – فضایی می باشد. همچنانکه گفته شد سیر تکامل عقل بشری تنها راه غلبه بر مشکلات موجود در فضای جغرافیایی را شامل کنش جمعی هماهنگ می داند و این پدیده تنها در صورت وجود اقتدار و حاکمیت یک طبقه اقلیت بر اکثریت افراد جامعه حاصل می گردد. البته ممکن است این طبقه اقلیت حاکم ، نماینده اکثریت افراد جامعه و برآمده از خواست و ارادۀ آنها باشند و یا نباشند. لیکن موتور محرکۀ تعیین آینده مکان و فضا به شمار می روند. بنابراین قشربندی و حاکم شدن یک اقلیت بر اکثریت دارای اختیار و قدرت کمتر ؛ شرط اصلی ظهور سیاست ، قدرت و ضمانت اجرای برنامه ها و تغییرات مکانی فضایی می باشد. بطورکلی قدرت در فضا اولویت بندی نموده و وظیفه سازماندهی و انتظام بخشی به فضا و مکان را بر عهده دارد و این فرایند را از طریق مستندات سیاسی همچون قوانین و همچنین چگونگی اختصاص منابع درآمدی شکل می دهد. بدین ترتیب تصمیم گیری به مثابه عنصر اصلی تحلیل های مکانی فضایی در مطالعات جغرافیایی از کارکردهای اصلی قدرت سیاسی به شمار می رود. تصمیم گیری در واقع طریقۀ عمل در مسیری خاص جهت نیل به اهداف تعیین شده بوسیلۀ قدرت سیاسی می باشد. اگرچه این فرایند در نظام های ایدئولوژیک سرمایه داری غالباً بر مبنای قیاسی و با استفاده از مدلها ، تکنیک ها و بطورکلی ابزارهای کمی صورت می پذیرد.
در این راستا در این کتاب نیز کوشش گردیده که رابطه متقابل سیاست و سکونتگاههای شهری مورد مطالعه قرار گرفته و ابعاد فضایی مکانی آن تبیین گردد. به بیان دیگر علاوه بر اتکا بر ابعاد نظری این رابطه ، ابعاد تجربی آن در قالب مطالعه پدیده های سیاسی در شهر و تبیین رابطۀ متقابل فرم های شهری با فرایندهای سیاسی بررسی گردیده است. در این راستا در فصل اول کتاب بنیادهای تئوریک ، فلسفی و نظری رابطه این دو پدیده مورد بررسی قرار گرفته است و چارچوب نظری و بنیادین آن تبیین شده است. در فصل دوم به مطالعه و بررسی عدم تعادل های و یا مخاطرات انسانی و ارزیابی و نسبت سنجی آن با عملکرد نیروهای سیاسی و تصمیم گیر پرداخته شده است. در فصل سوم نیز یکی از موضوعات نوین سیاسی اقتصادی عصر حاضر ؛ تحت عنوان جهانی شدن و بررسی اثرات آن بر شهر مورد تبیین قرار گرفته است.
